مقدمه

در طبیعت همواره روش های متنوعی برای تولید مثل گیاهان مشاهده شده است. در این میان نقش انسان در به کارگیری روش های مصنوعی تولید مثل نیز انکار ناپذیر است. در این مقاله به یکی از روش های مرسوم تولید مثل گیاهی یعنی روش های قلمه زنی میپردازیم.

قلمه زنی

قلمه زنی، روشی در تولید مثل غیر جنسی است که از آن در باغداری برای تکثیر گیاه استفاده می شود. که در این روش یه قطعه از ساقه و یا ریشه گیاه مادر جدا شده و در خاک مرطوب قرار میگیرد و در صورت وجود شرایط مناسب گیاه جدید به صورت مستقل از گیاه مادر شروع به رشد و نمو می کند. همانطور که اشاره شد در این فرآیند از قسمت های بریده شده همچون ساقه و ریشه گیاه استفاده می شود. در صورت استفاده از ساقه گیاه مادر برای تولید گیاه جدید، ساقه ابتدا ریشه خود را بوجود می آورد در حالی که در صورت استفاده از ریشه گیاه مادر،گیاه دختر شروع به بوجود آوردن ساقه می کند. در  برخی از روش های قلمه زنی که کمتر مرسوم هستند، از برگ گیاه مادر نیزاستفاده می شود که در نوبه خود مولد هم ساقه و هم ریشه در گیاه دختر است.

بیشتر بدانیم:

♣ جوانه زنی بذر

♣ روش های ضدعفونی بذر

♣ دنیای اسرار آمیز کاشت توت فرنگی

♣ گلخانه و انواع بیماری های آن

قلمه زنی برشی

قلمه زنی به روش برش از روش های قدیمی علم کلون کردن و از جمله رایج ترین روش های قلمه زنی است. قلمه زنی به روش برش مزیت های بسیاری دارد،که از مهم ترین آن می شود به این نکته اشاره کرد که گیاهان دختر مستقیما ادامه دهنده خصوصیات گیاه مادر هستند. در صورت وجود خصوصیات مطلوب در گیاه مادر این خصوصیات به صورت ژنتیکی به گیاهان دختر نیز انتقال پیدا میکند.

انواع روش های قلمه زنی برشی

1-برش ساقه

2-برش ریشه

قلمه زنی به روش برش ساقه

قلمه زنی ساقه از روش های مرسوم تکثیر غیر جنسی است که استفاده از آن ها در تکثیر گیاهان خانگی مرسوم است.

گیاهانی که از قلمه های ساقه رشد می کنند

بسیاری از گیاهان یکساله علفی ، گیاهان پرچین و بسیاری از درختان گلدار مانند گلیریسیدیا، می توانند با قلمه های ساقه رشد کنند.

انواع قلمه های ساقه

1.قلمه های چوب نرم

در نقاط نارس گیاهان چوبی مانند بیشتر درختچه های زینتی و برخی درختان، قلمه های چوب نرم از زیر گره گرفته می شوند و برگهای پایین آن برداشته می شود.

2.قلمه های علفی

این نوع، قلمه های چوب نرم هستند که از گیاهان علفی مانند میخک ، گل داوودی ، کلوئز ، گل کوکب ، گل اطلسی و … گرفته می شوند و طول قلمه چوب نرم و علفی 2.5 تا 10 سانتی متر است.

3.قلمه های نیمه سخت

در قلمه زنی نیمه سخت قسمت هایی از ساقه ها که سبز و سخت هستند اما به اندازه کافی بالغ نشده اند مورد استفاده قرار می گیرند. قلمه های نیمه سخت برای تکثیر در گل یاس و هیدرانژیا استفاده می شوند. طول برش ساقه در این نوع از قلمه زنی 10-15 سانتی متر است.

4.قلمه های ترمینال

این قلمه ها از نوک شاخه به دست می آیند.

5.قلمه های پاشنه پا

این قلمه ها شاخه های جانبی هستند که از ساقه بیرون کشیده می شوند و حاوی بخشی از ساقه هستند.

6.قلمه های ساقه یک یا چند گره

این قلمه ها از گیاهانی مانند دیفنباخیا و دراکنا بدست می آیند و به صورت افقی در شن و ماسه قرار داده می شوند.

روش انجام قلمه زنی ساقه ای

مرحله اول:

قلمه زنی به روش برش ساقه، به این صورت است که ابتدا 4 تا 5 اینچ (7 تا 10 سانتی متر) از گره ساقه (گره ساقه به بخشی از ساقه گفته می شود که در آنجا قسمت برگ و گل گیاه از ساقه جدا می شود) با استفاده از یک چاقوی تیز یا قیچی بریده می شود. بریدن قسمت گره ساقه احتمال ریشه اندازی گیاه دختر را افزایش می دهد. ساقه بریده شده بعد از قرار گرفتن در خاک با شرایط مناسب شروع به ریشه اندازی خواهد کرد.

مرحله دوم:

برگ های اضافی ساقه بریده شده در قسمت زیرین ساقه را می برند ولی برگ های آخر ساقه که در بالای ساقه هستند را نگه می دارند. برگ های بالایی ساقه انرژی لازم برای رویش ریشه گیاه دختر را فراهم می کنند. همچنین هر گونه گل بر روی ساقه نیز بریده می شود، تا انرژی به دست آمده از برگ های بالای ساقه صرفا برای رشد ریشه به کار گرفته شوند.

مرحله سوم:

ساقه جدید گیاه دختر بهتر است قبل از کاشت دایمی در خاک ابتدا به صورت موقت در ظرف های مخصوص گیاهان نگهداری شود و انرژی و مواد لازم برای رشد اندازه آنها در اختیار آنها قرار داده شود تا احتمال بقای گیاه دختر افزایش پیدا کند .

وقتی که گیاه دختر به اندازه لازم رسید مرحله کاشت دایم فرا رسیده است.برای کاشت دایم میبایست یک سوم از ساقه بریده شده گیاه دختر را درون خاک کاشت و درصورت وجود برگ های زیرین در قسمت های تحتانی ساقه آنها را برید. در آخر با استفاده از تکه ای چوب و یا میله ای حالت عمودی گیاه را حفظ می کنند و در صورت وجود بیش از چند ساقه آنها را در فاصله های کافی ار یکدیگر قرار می دهند تا هر کدام سهم کافی از نور خورشید داشته باشند.

نکات مهمی که در تمامی روش های قلمه زنی باید به آن ها توجه شود:

اکثر قلمه های گیاهان تکه های ساقه هستند و به خودی خود فاقد سیستم ریشه ای هستند، بنابراین در صورت عدم ایجاد شرایط مناسب احتمالاً در اثر کم آبی از بین می روند.

در کشورهای معتدل ، قلمه های ساقه را می توان از چوب نرم (سبز یا نیمه رسیده) و چوب سخت گرفت ، که تفاوت های خاصی در عمل دارند. شرایط خاص منجر به نتایج مطلوب تری برای قلمه زدن می شود. زمان ، اندازه، محل قرارگیری گیاه و مقدار شاخ و برگ همه مهم هستند.

قلمه های ساقه چوب جوان باید در بهار از شاخه های بالایی گرفته شود ، در حالی که قلمه چوب سخت شده باید در زمستان از شاخه های پایین گرفته شود. مرزهای مشترک طول قلمه های ساقه برای چوب نرم بین 5-15 سانتی متر  و برای چوب سخت بین 20-25 سانتی متر می باشد.

علاوه بر قرار دادن قلمه ها به طور مستقیم در خاک ، ریشه زدن قلمه ها در آب نیز امکان پذیر است. برای جلوگیری از تجمع باکتریها و احتمال پوسیدگی ریشه ، آب اغلب باید تعویض شود. همچنین چون ریشه های ایجاد شده درون آب قرار دارند، به همین دلیل به اکسیژن کافی دسترسی دارند و به ایجاد یک فضای مرطوب (استفاده از ورق پلاستیک) نیازی نیست.

محیط قلمه های چوب نرم و نیمه سخت معمولاً مرطوب نگه داشته می شود که اغلب با قرار دادن قلمه ها در زیر یک ورق پلاستیکی یا در فضای محدود دیگری که می توان هوا را در آن مرطوب نگه داشت  و در سایه جزئی برای جلوگیری از خشک شدن قلمه ایجاد می شود.

قلمه زنی به روش کاشت ریشه

قلمه زنی کاشت ریشه یکی دیگر از روش های قلمه زنی است که تفاوت های اندکی با قلمه زنی ساقه ای دارد. در اواخر پاییز و اوایل زمستان زمانی که گیاهان در خواب زمستانی هستند از قلمه زنی ریشه ای برای تکثیر طیف وسیعی از گیاهان چندساله استفاده می شود و این روش از روش های مرسوم و موفق برای تکثیر ذخایر گیاهانی همچون خشخاش های شرقی و ورباسکوم ها می باشد.

انتخاب ریشه مناسب:

بسیاری از گیاهان چند ساله مانند شقایق های ژاپنی ، ریشه نازک تری دارند. قلمه های ریشه باید دارای ذخایر غذایی کافی (کربوهیدرات) باشند تا از بقا و بازسازی آنها اطمینان خاطر داشته باشیم. بنابراین در هنگام قلمه زنی گونه های دارای ریشه نازک ، به بخشهایی از ریشه که طولانی تر هستند از 7.5-12.5 سانتی متر (3-5 اینچ) نیاز وجود دارد. این ریشه ها را به صورت افقی به اندازه 2الی5 سانتی متر (1 اینچ) از یکدیگر در درون خاک قرار می دهند.

برای قلمه زدن ریشه گیاهان چوبیف حفاری باید با دقت انجام داده شود، تا بخشی از سیستم ریشه در معرض دید قرار گیرد. ریشه ای به ضخامت انگشت انتخاب می کنند و سپس هر ریشه الیافی را برداشته و به طول 5-15 سانتی متر (2-6 اینچ) برش می دهند واز آن برای قلمه زنی ریشه ای استفاده می کنند.

بهترین زمان انجام قلمه زنی ریشه ای

قلمه های ریشه بهتر است در اواسط تا اواخر پاییز یا اوایل زمستان هنگام خواب گیاهان گرفته شوند.

روش انجام قلمه زنی ریشه ای

مرحله اول:

ابتدا قسمتی از ریشه های گیاه مادر (که جوان و نیرومند هستند و ضخامتی به اندازه یک مداد دارند) را انتخاب می کنند و آنها را با استفاده از چاقوی تیز و یا قیچی باغبانی از فرق ریشه که محل اتصال ساقه به ریشه می باشد برش می دهند وسپس گیاه مادر را بلافاصله به جای خود بر می گردانند.

مرحله دوم:

انتهای ریشه ها را دور ریخته و هر گونه انشعابات ریشه ای و شاخه های روی آن را نیز برش می دهند.

مرحله سوم:

هر ریشه را به طول 5-10 سانتیمتر (2-4 اینچ) برش می دهند و در انتهای فوقانی، یک برش افقی و در انتهای ، یک برش زاویه دار ایجاد کنید.

مرحله چهارم:

گلدان ها را با کمپوست قلمه مانند قطعات مساوی ذغال سنگ نارس و شن و ماسه یا پرلیت،پر می کنند.

مرحله پنجم:

قلمه ها در فاصله 4 سانتی متر (2 اینچ) از یکدیگر قرار داده می شوند تا سطح برش افقی در بالای ریشه دقیقاً زیر سطح کمپوست و لایه رویی پوشیده شده با یک لایه شن به ضخامت1 سانتی متر (3/8 اینچ)، قرار بگیرد.

مرحله ششم:

كمپوست را كمي آبپاشی کرده و گلدان ها را در يك قاب سرد قرار می دهند.

مرحله هفتم:

در بهار سال بعدی ، وقتی قلمه ها علائمی از رشد نشان می دهند و ریشه دارند ، در گلدان های جداگانه ای قرار داده می شوند. سال بعد گیاهان رشد پیدا می کنند و قابل کاشت می باشند.

مزایای استفاده از قلمه زنی ریشه ای:

• قلمه های ریشه نیاز به مراقبت های ویژه خاصی ندارند
• تعداد زیادی گیاه جدید را می توان از هر گیاه اصلی تولید کرد
• گیاهان حاصل از قلمه های ریشه نسبتاً بزرگ و پرانرژی هستند
• گیاهان قلمه ریشه فاقد آفات و عوامل بیماری زا هستند که ممکن است والدین آنها را تحت تأثیر قرار دهد.

فاکتور های اساسی در تعیین کیفیت قلمه زنی

• تعیین خاک مناسب: بسته به نوع قلمه زدن (به عنوان مثال درخت ، بوته ، آبدار ، کاکتوس و …) می توان از مخلوط های مختلف گلدان استفاده کرد.
• فراهم نمودن هوا و رطوبت به اندازه کافی
• فراهم نمودن دمای لازم و مناسب
• فراهم کردن نور کافی خورشید

نکات تکمیلی

• بعضی از گیاهان مانند ارینجیوم و پولساتیلا دارای ریشه های طولانی هستند. اطراف این گیاهان را باید با احتیاط وبه اندازه کافی حفاری کنید تا به چند ریشه مناسب دسترسی پیدا کنید.
• قلمه های کاشته شده در گلدان را روی یک لایه ماسه 15 سانتی متری درون یک جعبه قرار دهید.
• برای جلوگیری از پوسیده شدن قلمه ها قبل از رسیدن به اندازه مناسب وتا زمانی که به خوبی رشد نکرده اند، نباید به آنها بیش از حد آب دهید.
• از قلمه های ریشه نمی توان برای تکثیر گیاهان متنوع استفاده کرد، زیرا در این صورت گیاهان جدید با برگهای ساده به وجود می آیند.

روش هایی برای بهبود رشد تکثیرهای قلمه وجود دارد که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تهیه خاک مناسب: بسته به نوع قلمه زدن (به عنوان مثال درخت ، بوته ، آبدار ، کاکتوس و …) می توان از مخلوط های مختلف خاک استفاده کرد.
• تامین رطوبت مناسب: معمولاً از پلاستیک برای پوشاندن قلمه های چوب نرم و نیمه سخت استفاده می شود.
• تأمین دمای مناسب: دمای مناسب برای قلمه های چوب نرم و نیمه سخت در حدود 70 درجه فارنهایت می باشد، اما دمای پایین 55 درجه فارنهایت نیز برای این نوع قلمه زنی قابل قبول می باشد.
• تأمین مقدار مناسب نور خورشید: قلمه ها باید گرم نگه داشته شوند و مقدار نور کافی دریافت کنند و در عین حال باید از تابش مستقیم نورخورشید دور نگه داشته شوند. سطح شدت نور مطلوب در مرحله اول کاشت قلمه حدود 120 تا 200 میکرومول در هر متر مکعب است و هنگامی که پینه تشکیل شده و ریشه ها شروع به تشکیل و جذب آب می کنند ، می توان سطح شدت نور را به تدریج افزایش داد(به 200 تا 800 میکرومول در هر مترمکعب)

https://en.wikipedia.org/wiki/Cutting_(plant)#:~:text=The%20most%20common%20methods%20are,surface%2C%20and%20produces%20new%20shoots

http://www.rhs.org.uk/advice

https://www.greenmylife.in/vegetative-propagation-stem-cutting/