خواص، انواع و پرورش گیاهان دارویی

انواع گیاهان دارویی برای هزاران سال منبعی برای شفا در جوامع محلی در سراسر جهان بوده اند. هنوز هم به عنوان یک روش مراقبت بهداشتی اولیه برای 85٪ از جمعیت جهان استفاده می شود. برای شناخت انواع بذر گیاهان دارویی و شرایط پرورش آن ها، حتما مقاله زیر را مطالعه نمایید. در این مقاله نیز، به معرفی خواص گیاهان دارویی، فواید و کاربرد آن ها پرداخته می شود. در ادامه، آموزش های لازم برای پرورش گیاهان دارویی در منزل داده شده و جنبه های اقتصادی کاشت گیاهان دارویی در گلخانه و منزل بررسی می گردد.

لزوم شناخت و بررسی خواص گیاهان دارویی

این گیاهان، منبعی برای کشف دارو هستند و بخش اعظمی از تمام داروهای مصنوعی از آن ها نشآت می گیرد. از آنجایی که پرورش گیاهان دارویی محصولات طبیعی هستند، عاری از عوارض جانبی خواهند بود، نسبتا ایمن، سازگار با محیط زیست و در دسترس می باشند. به طور سنتی گیاهان زیادی برای بیماری های مربوط به فصول مختلف استفاده می شود. برای نجات جان انسان ها نیازی اساسی به شناخت و ترویج آنها وجود دارد. انواع گیاهان دارویی سابقه استفاده هزاران ساله طولانی داشته و در طب سنتی مورد استفاده قرار می گرفتند. با این حال، حتی امروزه، آنها بخشی ضروری از پزشکی مدرن هستند. بسیاری از داروهای سنتز شده از عصاره های گیاهی ساخته می شدند.

مزیت های داروهای گیاهی بر داروهای شیمیایی

داروهای ساخته شده از انواع گیاهان دارویی، مزیت های فراوانی بر داروهای شیمیایی دارند. شاید یکی از دلایل محبوب شدن این داروها در این روزها، همین برتری ها باشد. مهم ترین مزیت ها و خواص داروهای گیاهی بر شیمیایی به شرح زیر است:
1) اغلب داروهای گیاهی سمیت بسیار کمتری دارند.
2) در کنار کاهش سمیت، ماهیت فعل و انفعال در ترکیبات گیاهان ممکن است منجر به تاثیرات دارویی بالاتر شود. اگرچه باید توجه داشت که همه داروهای گیاهی ایمن نیستند و باید با تجویز نسخه درست، به مصرف برسند.
3) معمولا ارزان قیمت هستند.
4) داروهای گیاهی، در مقابل پاتوژن های مقاوم شده به داروهای شیمیایی، به خوبی پاسخگو هستند.
5) ممکن است برخی بیماری ها با داروهای شیمیایی امروزی قابل درمان نباشند. تاثیرات درمانی تعداد بسیار زیادی از داروهای گیاهی بر روی این گونه بیماری ها، ممکن است هنوز ناشناخته باشد.
6) داروهای گیاهی ارزش اقتصادی به همراه دارند و فرصت های تجاری را گسترش می دهند.

شیمی انواع گیاهان دارویی در طب سنتی

 اثرات درمانی و خواص گیاهان دارویی با ویژگی های شیمیایی آنها مرتبط است. همانطور که از سایر گیاهان متمایز است، گیاهان دارویی ماده فعال فیزیولوژیکی طبیعی را با فعالیت های فیزیولوژیکی مشخص سنتز و انباشته می کنند. انواع گیاهان دارویی حاوی انواع مختلفی از ترکیبات شیمیایی هستند که ممکن است برای گیاه میزبان مفید باشد. این ترکیبات ممکن است گیاه را از علفخواران محافظت کند، گرده افشان ها را جذب کند یا از جوانه زنی رقابتی در فضای رشد گیاه جلوگیری کند. بیش از 5000 آلکالوئید شناسایی شده ترکیبات آلی که، دارای خواص قلیایی هستند در خانواده گیاهان گلدار یافت می شوند که عبارتند از: کافئین؛ نیکوتین؛ مورفین؛ کینین. در مقابل گلیکوزیدها، ترکیبات شیمیایی با یک یا چند مولکول قند در گیاهانی مانند جینسنگ، بادام و دستکش روباه یافت می‌شوند.

همچنین بخوانید:

♣ طب سنتی؛ دانستنی هایی برای زندگی سالم تر

♣ خط تولید کارخانجات دارویی

گیاهان دارویی همچنین سرشار از عناصر معدنی مفید هستند. بخش اعظمی از انواع گیاهان دارویی حاوی عناصری مفید همچون کلسیم، سدیم، روی، مس، ید، منگنز، پتاسیم، آهن، و غیره است و گاها در میزان بسیار کمتر از حد خطرناک، حاوی ترکیبات مضر همچون آرسنیک و جیوه و سرب است. طب سنتی با شناسایی عناصر مفید، و با بهره مندی از دانش خواص گیاهان دارویی، به درمان بیماری ها می پردازد. سایر ترکیبات شیمیایی موجود در داروها که قابل استفاده در طب سنتی و پزشکی مدرن است، به شرح زیر است:

• آلکالوئیدها
• ترپنوئیدها (تری ترپن و ساپونین های استروئیدی)
• ترکیبات فنلی (ترکیبات فنلی با ترکیبات شیمیایی مختلف در گیاهان به وفور یافت می شود)
• گلیکوزیدها
• پلی ساکاریدها (پلی ساکاریدها پکتین ها، رزین ها و موسیلاژها پلی ساکاریدهای اصلی مورد استفاده در پزشکی هستند)

نام انواع گیاهان دارویی

به دلیل تعداد بسیار زیاد و گونه های ناشناخته، امکان ذکر اسم تمام گیاهان دارویی میسر نیست. لذا در جدول زیر لیست تمام گیاهان دارویی رایج (40 مورد) آورده شده است و سپس برخی از آن ها به تفصیل ارائه شده است.

جدول 1: لیست گیاهان دارویی رایج

با توجه به شرایط آب و هوایی کشور، برخی از موارد ذکر شده در جدول فوق، قابل کشت و پرورش در منطقه جغرافیایی کشور نیستند. لذا در ادامه، نام گیاهان دارویی که بیشتر بومی جغرافیایی کشور هستند به همراه کاربردهای آن ها آورده شده است:

معرفی 22 گیاه دارویی پرخاصیت برای سلامتی:

گیاهان دارویی بی شماری با خواص درمانی جادویی در جهان یافت می شود. در زیر، به برخی از رایج ترین و پرمصرف ترین آن ها که در کشور ما نیز کشت می شود، می پردازیم:

1) گیاه دارویی آلوئه ورا (Aloe Vera)

آلوئه ورا فقط در زیر نور خورشید با خاک خشک یا مرطوب با زهکشی خوب رشد می کند. اگرچه طعم آن شبیه به گیاه تور و کمی به تلخی می زند، اما همچنان خوراکی است.

مزایای سلامتی آلوئه ورا

شیره آلوئه ورا برای تسریع بهبود و کاهش خطر عفونت در موارد زیر بسیار مفید است:

• زخم ها
• بریدگی ها
• سوختگی ها
• کاهش التهاب

آلوئه ورا علاوه بر استفاده خارجی برای پوست، به صورت داخلی در درمان موارد زیر نیز مصرف می شود:

• کولیت اولسراتیو (نوشیدن آب آلوئه ورا)
• یبوست مزمن
• اشتهای ضعیف
• مشکلات گوارشی

موارد استفاده آلوئه ورا

آلوئه ورا، بعنوان یک گیاه با خواص درمانی فوق العاده و در عین حال قیمت نسبتا گران شناخته می شود. برخی از مهم ترین کاربردهای آن به شرح زیر است:

• مصارف آرایشی-بهداشتی (در کرم های درمانی پوستی، ژل ها)
• درمان ریزش مو (شامپوها)
• در نوشیدنی ها

2) آویشن (Thyme)

آویشن گیاهی مدیترانه ای است که مصارف غذایی، دارویی و زینتی دارد. گل، برگ و روغن آویشن برای درمان طیف وسیعی از علائم و بیماری ها استفاده می شود. بسیار معطر، دارای برگهای سبز خاکستری کوچک و طعمی شیرین است. انواع مختلفی از آویشن وجود دارد، اما معمول ترین آن، آویشن لیمویی است که دارای برگ های کمی بزرگتر و با رنگ لیمویی پوشانده شده است.

مزایای سلامتی آویشن

بیشتر به دلیل خاصیت ضد عفونی کننده قوی خود شناخته شده است. وقتی صحبت از درمان به میان می آید، فوق العاده است. برخی از خواص درمانی آن عبارتند از:

• کمک به هضم بهتر
• کنترل گاز معده
• درمان سرفه ها

موارد استفاده آویشن

از آویشن در موارد زیر استفاده می شود:

•  به عنوان عطر دهنده و طعم دهنده و چاشنی های غذا (برای پیتزا،..)
•  شربت سرفه
• دمنوش ها و چای ها

3) گیاه دارویی شنبلیله و تخم شنبلیله ( Fenugreek, Methi)

شنبلیله گیاهی است که مدت ها در طب جایگزین استفاده می شود. این یک عنصر رایج در غذاهای هندی است و اغلب به عنوان مکمل مصرف می گردد. این گیاه فواید زیادی برای سلامتی دارد.

مزایای سلامتی تخم شنبلیله

خواص گیاهان دارویی از جمله شنبلیله بسیار حائز اهمیت است. تخم های شنبلیله مغذی هستند و به موارد زیر مصرف می شوند:

• تشویق به افزایش وزن (مبارزه با بی اشتهایی)
• مهار سرطان کبد
• کاهش سطح کلسترول خون
• درمان التهاب و زخم معده و روده
• تخلیه مجاری عرق
• بدن سازی
• دیابت دیررس
• حل مشکلات هضم ضعیف
• رفع مشکل شیردهی ناکافی
• تسکین قاعدگی دردناک
• تسکین درد زایمان
• رفع بوی بد دهان
• بازگرداننده حس چشایی

موارد استفاده تخم شنبلیله

بعضا به عنوان ادویه برای غذاها و یک داروی مقوی برای دمنوش ها استفاده می شود. سایر کاربردهای آن به شرح زیر است:

• مصارف دارویی (داخلی یا موضعی)
• مصارف آشپزی (طعم دهنده در غذا، ترشی و سالاد)

4) گیاه دارویی کنگر فرنگی یا آرتیشو (Globe Artichoke)

کنگر فرنگی یا آرتیشو، گیاهی با طعم تلخ است که نیاز به آفتاب زیادی دارد. در سال های اخیر پس از کشف سینارین به عنوان یک گیاه دارویی اهمیت پیدا کرده است. برگ های آن بهتر است قبل از گلدهی برداشت شود.

مزایای سلامتی کنگر فرنگی

کنگر فرنگی، اغلب به شکل پخته در غذاها به مصرف می رسد. چه به شکل خام باشد، چه پخته، سرشار از تندرستی و سلامتی است. برخی از مهم ترین خواص درمانی آن عبارتند از:

• بهبود عملکرد کبد و کیسه صفرا
• تحریک ترشح شیره های گوارشی
• کاهش سطح کلسترول خون
• درمان زردی (یرقان)
• درمان هپاتیت
• درمان بیماری های مزمن کبد و کیسه صفرا
• بهبود تصلب شرائین مراحل اولیه دیابت دیررس

موارد استفاده کنگر فرنگی

از کنگر فرنگی می توان به شکل زیر استفاده کرد:

• در آشپزی و طبخ غذاها به صورت خام یا پخته
• مصرف برگ آن به شکل دمنوش
• تهیه شربت از شیره این گیاه و مصرف خوراکی به همراه غذا برای کمک به هضم غذا

5) گیاه دارویی بومادران (Achillea millefolium)

بومادران گیاهی است که در سراسر جهان می روید. از قسمت های گل و برگ آن برای ساخت داروهای مختلف، استفاده می شود.

مزایای سلامتی گیاه بومادران

بومادران برای بهبود تب، سرماخوردگی، تب یونجه، عدم قاعدگی، اسهال خونی، اسهال، از دست دادن اشتها، ناراحتی دستگاه گوارش (GI) و برای القای تعریق استفاده می شود. سایر خواص این گیاه دارویی عبارتند از:

• تسکین درد دندان با جویدن برگ های تازه آن
• برای جلوگیری از خونریزی ناشی از هموروئید
• برای التیام زخم ها
• به عنوان حمام نشسته برای شرایط دردناک، تحتانی لگن، مانند گرفتگی رحم در زنان
• در ترکیب با گیاهان دیگر برای نفخ، گاز روده (نفخ شکم)، گرفتگی خفیف دستگاه گوارش (GI) و سایر مشکلات گوارشی

موارد استفاده گیاه بومادران

از بومادران می توان در موارد زیر استفاده کرد:

• در غذاها از برگ ها و گل های جوان بومادران در سالاد استفاده می شود.
• در تولید از بومادران به عنوان پاک کننده آرایشی و در انفیه نیز استفاده می گردد. از روغن بومادران در شامپو نیز استفاده می شود.

6) گیاه دارویی گل گاو زبان (Echium)

گل گاو زبان بیشتر به خاطر خوشه‌های بلند آبی رنگش که در تابستان می روید، شناخته می‌شود. با این حال، اندازه آنها متفاوت است. گل های لوله ای شکل می توانند آبی، بنفش، صورتی، قرمز یا سفید باشند و در ماه های تابستان رنگ می دهند. گل گاوزبان مقاوم به خشکی است و منبع عالی شهد برای زنبورها و سایر گرده افشان ها است.

مزایای سلامتی گل گاو زبان

مهم ترین مزیت گل گاو زبان، در کاهش استرس است. سایر خواص درمانی آن عبارتند از:

• ساخت کلاژن
• حفاظت از منافذ پوست
• تامین پروتئین های ساختاری پوستی
• کاهش خطوط ریز و چین و چروک
• فعالیت ضد التهابی
• کاهش اضطراب

موارد استفاده گل گاو زبان

مصارف این گیاه ارزشمند، به شکل زیر است:

• به عنوان دمنوش
• در کرم های پوستی

7) گیاه دارویی گل ختمی (Hollyhocks)

گل ختمی گیاهی گلدار از خانواده Malvaceae است. از خاک غنی و با زهکشی خوب رشد می کند. این گیاه یک ساله، دو ساله یا چند ساله است. از این گل برای تهیه چای دارویی استفاده می شود. از گل ختمی برای پیشگیری و درمان اختلالات تنفسی و مشکلات دستگاه گوارش استفاده می کنند. برخی از افراد برای درمان زخم و تورم دردناک (التهاب) هالی هاک را مستقیماً روی پوست قرار می دهند.

مزایای سلامتی گل ختمی

گل ختمی خواص بسیاری دارد؛ از جمله:

• به عنوان رنگ طبیعی مو
• مرطوب ساختن پوست
• سلامت مو
• کمک به گردش خون
• درمان سوختگی
• دندان درآوردن در نوزادان
• تندرستی بانوان
• بهبود اشتها
• رفع مشکلات تنفسی
• رفع بیماری های گوارشی
• التیام زخم ها
• درمان گلودرد
• درمان تب

موارد استفاده گل ختمی

گلبرگ ها به رنگ دادن محصولات قنادی کمک می کنند و میوه به نوشیدنی های غیر الکلی، ژله، مربا و سوسیس رنگ می بخشد. سایر کاربردهای آن به شکل زیر است:

• گلبرگ ها و جوانه های گل به سالاد اضافه می شود.
• برگ های جوان آن را به صورت خام و یا به صورت پخته می خورند.
• ساقه های جوان را نیز به صورت خام مصرف می کنند.
• این گیاه به خورشت ها و سوپ ها اضافه می شود.

8) گیاه دارویی ریشه سنبل الطیب (Valeriana officinalis)

ریشه سنبل الطیب یک داروی گیاهی است که ریشه در یونان باستان دارد. گیاه سنبل الطیب دارای گلهای صورتی یا سفید است. بومی اروپا و آسیا است، اما اکنون در آمریکای شمالی نیز رشد می کند.

مزایای سلامتی سنبل الطیب

پرکاربردترین مزیت سنبل الطیب، در درمان بی خوابی است. سایر مزایای ارزشمند آن به شرح زیر است:

• مدیریت اضطراب و استرس
• درمان گُرگرفتگی در بانوان یائسه
• درمان اختلالات قاعدگی
•  سلامت قلب
•  بهبود پارکینسون
•  ضدتشنج

موارد استفاده از سنبل الطیب

به اشکال مختلفی به مصرف می رسد:

• داروی سنتی تنتور
• قرص خواب و قرص اعصاب
• چای و دمنوش

9) گیاه دارویی باباآدم (Arctium lappa)

بابا آدم، یک گیاه طب سنتی مشهور است که در طول تاریخ به عنوان یک داروی ادرار آور استفاده می شود. این درخت خیلی سریع رشد می کند و می تواند با محیط های مختلف سازگار شود. این گیاه بسیار مقاوم است و می تواند در جایی رشد کند که زمستان به زیر 40 درجه سانتیگراد برسد. ارتفاع این گیاه حدود یک متر است. برگ های آن پهن و در هنگام لمس احساس درشتی دارند. برگها در بالا بسیار سبز و در قسمت زیرین سبز روشن هستند.

مزایای سلامتی باباآدم

باباآدم به عنوان یک گیاه درمانی، فایده های بسیاری دارد. برخی از آن ها عبارتند از:

•  مارگزیدگی
•  سوختگی
•  بیماری های پوستی
•  تب

موارد استفاده بابا آدم

بابا آدم به قالب های مختلفی به مصرف انسان می رسد. برخی از آن ها به شرح زیر است:

• ریشه های جوان را می توان به صورت خام یا آماده مانند ازگیل مصرف کرد.
• برگ های پهن، قلبی شکل و درشت آن ساقه های مغذی می دهد که پخته می شوند.

10) گیاه دارویی ریحان

ریحان (Ocimum basilicum)  یک گیاه رایج است که برای تزیین سالاد، ماکارونی و بسیاری از وعده های غذایی دیگر برای افزودن عطر و طعم خوشمزه استفاده می شود. به لطف ویتامین ها و مواد معدنی موجود در ریحان، مانند ویتامین K و آهن، این گیاه برای مقابله با بیماری های رایج مفید است. به عنوان مثال، منگنز موجود در ریحان به متابولیسم ترکیبات مختلف در بدن کمک می کند. پرورش گیاهان دارویی ریحان مقدس، که معمولاً به آن تولیس گفته می شود، در هندوستان انجام می شود. این یک گیاه مقدس محسوب می شود که برای کمک به درمان انواع بیماری ها مانند تب و دیابت در چای، پماد و موارد دیگر استفاده می شود. طعم این گونه بسیار قوی تر از ریحان معمولی است.

مزایای سلامتی ریحان:

خواص گیاهان دارویی از جمله ریحان فراوان است. برخی از آن ها عبارتند از:

• استرس را کاهش می دهد.
• خواص ضد باکتری قوی دارد.
• منبع غنی از آنتی اکسیدان ها است.
• از برخی اثرات مضر پیری جلوگیری می کند.
• التهاب و تورم را کاهش می دهد.
• استخوان ها و کبد را تقویت می کند.
• ایمنی را افزایش می دهد.
• متابولیسم را تقویت می کند.
• هضم را بهبود می بخشد.

موارد استفاده:

موارد استفاده از ریحان عبارتند از:

• به عنوان چاشنی در کنار غذا سرو می شود.
• از آن به عنوان ماده ای برای اسموتی ها استفاده می شود.

11) گیاه دارویی بابونه

بابونه (گل بابونه) دارای غلظت بالایی از آنتی اکسیدان است که آن را به یک گیاه عالی برای تسکین انواع بیماری ها تبدیل می کند. بابونه معمولاً به عنوان چای مصرف می شود و می توانید با دم كردن گلهای خشک بابونه در خانه از فواید آن بهره مند شوید. نوشیدن یک فنجان چای بابونه قبل از خواب می تواند به شما در آرامش و خواب راحت تر شب کمک کند. پرورش گیاهان دارویی از  قبیل بابونه تقریباً در اکثر خاک ها امکان پذیر است.

فواید سلامتی بابونه:

باعث بهبود سلامت کلی پوست می شود. ضمنا می تواند در موارد زیر نیز مفید واقع شود:

• درد را تسکین می دهد.
• به خواب کمک می کند.
• باعث کاهش یافتن التهاب و تورم می شود.
• منبع غنی از آنتی اکسیدان ها است.
• یبوست را برطرف می کند.

موارد استفاده:

غالبا از بابونه برای دم کردن گل های خشک به عنوان چای یا چاشنی ماست استفاده می شود. سایر موارد آن شامل موارد زیر است:

• استنشاق اسانس آن.
• روغن های آن را به صورت موضعی استفاده کنید.

12) گیاه دارویی اکیناسه

اکیناسه (اکیناسه پورپوره)  معمولاً به عنوان تخم گل بنفش شناخته می شود. این گل دیگری است که به طور معمول در چای برای تسکین علائم مختلف و تقویت سیستم ایمنی بدن استفاده می شود. این گیاه محبوب اغلب برای تسریع بهبودی از سرماخوردگی استفاده می شود. توجه به این نکته مهم است که در صورت مصرف مداوم دوزهای بالا، اکیناسه می تواند اثرات منفی مانند حالت تهوع و سرگیجه ایجاد کند. پرورش گیاهان دارویی اکیناسه بیشتر در خاک های شنی و لومی انجام می پذیرد.

مزایای سلامتی گیاه اکیناسه:

این گیاه، باعث جلوگیری از عفونت های دستگاه ادراری و درمان آن می شود. سایر فواید اکیناسه به شرح زیر است:

• سیستم ایمنی بدن را تقویت می کند.
• مشکلات تنفسی فوقانی را برطرف می کند.
• با عفونت ها مبارزه می کند.
• علائم ناشی از سرماخوردگی را کاهش می دهد.

موارد استفاده:

از گیاه دارویی اکیناسه در موارد زیر استفاده می شود:

• ریشه ها، برگ ها و گل ها را برای یک چای دم کنید.
• به صورت قرص مصرف کنید.

13) گیاه دارویی قاصدک

قبل از بیرون آوردن قاصدک های مزاحم (تاراکساکوم) از حیاط خانه خود باید خوب فکر کنید. قاصدک ها نه تنها خوراکی هستند، بلکه پر از فواید سلامتی نیز هستند. این گیاهان دارویی مملو از مواردی هستند که برای شما مناسب هستند: ویتامین K، ویتامین C، آهن، کلسیم و غیره. این ویتامین ها و مواد معدنی به سلامت استخوان و کبد قوی کمک می کنند. تمام قسمت های یک قاصدک برای شما مفید است. به عنوان مثال، ریشه قاصدک معمولاً برای چای استفاده می شود، برگها به عنوان تزیین غذاهای مختلف و شیره قاصدک برای پوست شما عالی است. پرورش گیاهان دارویی قاصدک در خاک های ماسه ای و شنی بهتر انجام می پذیرد.

فواید سلامتی قاصدک:

از قاصدک در موارد زیر استفاده می شود:

• سم زدایی از کبد و پشتیبانی از سلامت کلی کبد.
• باعث درمان عفونت پوست می شود.
• از سلامت کلی استخوان پشتیبانی می کند.
• عفونت های ادراری را درمان و از آن ها جلوگیری می کند.

موارد استفاده:

موارد مصرف گیاه قاصدک عبارتند از:

• از ریشه آن چای درست کنید.
• از برگ ها به عنوان تزیین ظروف استفاده کنید.
• به صورت قرص مصرف کنید.

14) گیاه دارویی سیر:

سیر (Allium sativum)  برای درمان بیماری های ناخواسته کمک می کند. این گیاه فوق العاده ، برای مبارزه با عفونت ها ، کمک به مدیریت کلسترول و موارد دیگر بسیار مناسب است. خوردن سیر به طور منظم برای سلامتی شما مفید است و می توان آن را در طیف وسیعی از غذاها قرار داد. فواید سیر خام زیادتر است ، بنابراین سعی کنید آن را به صورت نپخته بخورید تا بیشترین سود را برای سلامتی داشته باشید. پرورش گیاهان دارویی سیر در خاک های قوی و حاصلخیز بهتر انجام می پذیرد.

فواید سلامتی سیر:

سیر به عنوان یک گیاه سحرآمیز در عرصه پزشکی تلقی می شود. موارد درمانی سیر به شکل زیر است:

• به پیشگیری از بیماری های قلبی کمک می کند.
• کلسترول و فشار خون را کاهش می دهد.
• از زوال عقل، آلزایمر و بیماری های دژنراتیو مشابه جلوگیری می کند.
• سلامت دستگاه گوارش را بهبود می بخشد.

موارد استفاده:

از جمله کاریردهای سیر، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• به عنوان ماده اصلی یا تزئین برای ظروف استفاده کنید.
• به صورت خام مصرف کنید.

15) گیاه دارویی جعفری:

جعفری (پتروسلینوم کریسپوم) یک سبزی خوشمزه است که برای حمایت از سیستم ایمنی بدن، سلامت استخوان و سلامت گوارش مفید است. غلظت بالای آنتی اکسیدان ها، ویتامین K و سایر ترکیبات به این گیاه کمک می کند تا یک گیاه قدرتمند برای بدن شما باشد. همچنین اگر از هالیتوز رنج می برید، جعفری گیاه خوبی برای دستیابی به آن است. پرورش گیاهان دارویی جعفری نیازمند خاک های مملو از مواد آلی و حاصلخیز است.

مزایای سلامتی جعفری:

جعفری نفخ معده را برطرف می کند و از سلامت دستگاه گوارش پشتیبانی می کند. سایر مزایای آن به شرح زیر است:

• با بوی بد دهان مبارزه می کند.
• از سلامت استخوان پشتیبانی می کند.
• منبع غنی از آنتی اکسیدان ها است.

موارد استفاده:

از جعفری به شکل خام، پخته و خشک در موارد زیر می توان استفاده کرد:

• به عنوان چاشنی ظروف بپاشید.
• به عنوان چای آن را دم کنید و یا آب آن را بنوشید.

16) گیاه دارویی نعناع:

نعناع (Mentha) یک گیاه تازه است که طعم آن را در صمغ، خمیر دندان و دسرها می چشیم. این گیاه یک چای خوش طعم درست می کند و به تسکین دردهای شکمی، حالت تهوع و درد عضلانی کمک می کند. چای نعناع برای مادران بارداری که از بیماری صبحگاهی گاه به گاه رنج می برند انتخاب خوبی است. پرورش گیاهان دارویی نعناع بدون کود انجام می پذیرد زیرا استفاده از کود باعث تغییر طعم آن می شود.

فواید نعناع برای سلامتی:

نعناع، حاوی خواص بی شماری برای سلامتی بدن است. برخی از این موارد عبارتند از:

• آلرژی را برطرف می کند.
• درد عضلات را تسکین می دهد.
• سردرد را برطرف می کند.
• حالت تهوع، گاز و سو هاضمه را کاهش می دهد.
• از سلامت دستگاه گوارش پشتیبانی می کند.
• بوی بد دهان را درمان می کند.
• ضد باکتری قوی است.

موارد استفاده:

بجز استفاده از شکل خشک نعناع برای غذاها و چاشنی ماست، سایر کاربردهای نعناع عبارت است از:

• برگ ها را به عنوان چای دم کنید.
• روغن اسانس را می توانید به صورت موضعی استفاده کنید.
• استنشاق اسانس.

17) گیاه دارویی رزماری :

رزماری (Rosmarinus officinalis) پر از ویتامین ها و مواد معدنی است که به پشتیبانی بسیاری از عملکردهای مختلف بدن کمک می کند. به عنوان مثال، رزماری برای بهبود حافظه بسیار مفید است و از رشد مو نیز پشتیبانی می کند. این بدان معناست که یک فنجان چای رزماری برای هر کسی که مطالعه شبانه انجام می دهد و یا شخصی که از ریزش موهای خود رنج می برد مناسب است. پرورش گیاهان دارویی رزماری به روش قلمه زنی انجام می پذیرد.

فواید سلامتی رزماری:

خواص درمانی گیاه رزماری به شکل زیر است:

• التهاب را کاهش می دهد.
• باعث بهبود گردش خون می شود.
• باعث بهبود حافظه و افزایش عملکرد کلی مغز می شود.
• بوی بد دهان را درمان می کند.
• باعث پشتیبانی از سلامت کبد می شود.
• از رشد مو پشتیبانی می کند.

موارد استفاده:

معروف ترین کاربرد آن، برای استفاده در غذاهای مختلف است. اما کاربردهای آرایشی آن در افزایش سرعت رشد مو، تایید شده است. سایر کاربردها عبارتند از:

• برگ های خشک را به عنوان چای دم کنید.
• به عنوان چاشنی در ظروف غذا بپاشید.
• روغن اسانس را به صورت موضعی استفاده کنید.

18) گیاه دارویی مریم گلی

مریم گلی (Salvia officinalis) گیاه پزشکی دیگری است که به پشتیبانی از حافظه و مقابله با بیماری های انحطاطی کمک می کند. مریم گلی همچنین با توانایی کاهش طبیعی سطح گلوکز در مدیریت دیابت بسیار معروف است. این گیاه یک ماده محبوب برای محصولات زیبایی و غذاهای مختلف است، بنابراین به راحتی می توانید از مزایای مریم گلی به روش های مختلفی بهره مند شوید. پرورش گیاهان دارویی مریم گلی در مناطق شنی انجام می پذیرد.

مزایای سلامتی مریم گلی:

فواید سلامتی مریم گلی به شرح زیر است:

• باعث بهبود حافظه و افزایش عملکرد کلی مغز می شود.
• از سلامت دستگاه گوارش پشتیبانی می کند.
• سیستم ایمنی بدن را تقویت می کند.
• دیابت را درمان و به مدیریت آن کمک می کند.
• سرشار از آنتی اکسیدان است.
• باعث بهبود سلامت پوست می شود.

موارد استفاده:

برخی معتقدند که دود دادن مریم گلی به شکل عود، می تواند انرژی بالایی در محیط متعاصد کند. گذشته از این، سایر موارد استفاده به شکل زیر است:

• برگ های تازه را به عنوان چای دم کنید.
• به عنوان چاشنی در ظروف غذا بپاشید.
• استنشاق اسانس.
• روغن اسانس را به صورت موضعی استفاده کنید.

19) گیاه دارویی فلفل

فلفل (Capsicum annuum) یک مزه تند به هر وعده غذایی یا نوشیدنی اضافه می کند و یک سم زدایی محبوب برای بسیاری از افراد است. کپسایسین ترکیبی است که مسئول خاصیت ادویه دار فلفل قرمز است، اما همچنین در برخی از فواید آن برای سلامتی نیز مسئول است. برخی از این مزایا شامل تسکین درد و کاهش کلسترول است. پرورش گیاهان دارویی از جمله فلفل در خاک های لوم شنی انجام می پذیرد.

فواید فلفل برای سلامتی:

فلفل نیط مانند سایر موارد، خواص گیاهان دارویی را داراست. برخی از مهم ترین فواید فلفل عبارتند از:

• بدن را سم زدایی می کند.
• باعث کاهش درد و کلسترول می شود.
• متابولیسم را تقویت می کند.
• ناراحتی معده را تسکین می دهد و به هضم غذا کمک می کند.
• باعث بهبود گردش خون می شود.
• درد را تسکین می دهد.

موارد استفاده فلفل:

فلفل در غالب پودری، خام یا پخته به مصرف می رسد. مهم ترین کاربردهای فلفل به شرح زیر است:

• به سس ها، مخلوط ادویه ها، پانسمان و غذاهای دیگر اضافه کنید.
• به صورت قرص مصرف کنید.

20) گیاه دارویی اسطوخودوس:

اسطوخودوس (Lavandula) به دلیل رایحه تسکین دهنده و توانایی آرامش اعصاب محبوب است. چای اسطوخودوس نوشیدنی دیگری است که می تواند به شما کمک کند تا بعد از یک روز طولانی بدنتان راحت شده و شب را استراحت کنید. روغن اسطوخودوس برای درمان های ماساژ، رایحه درمانی و حتی درمان مو نیز محبوب است. پرورش گیاهان دارویی اسطوخودوس در خاک های قلیایی انجام می پذیرد.

فواید سلامتی اسطوخودوس:

خواص سلامتی گل لوندر یا اسطوخودوس به شرح زیر است:

• باعث کاهش تنش و استرس می شود.
• سردرد و میگرن را برطرف می کند.
• به خواب کمک می کند.
• از مو و پوست سالم پشتیبانی می کند.
• با آکنه ها مبارزه می کند.
• درد را تسکین می دهد.
• باعث درمان مشکلات تنفسی می شود.

موارد استفاده:

از لوندر، در موارد زیر استفاده می شود:

• گل آن را به عنوان چای دم کنید.
• از روغن اسانس در دیفیوزر استفاده کنید.
• روغن اسانس را به صورت موضعی استفاده کنید.

21) گیاه دارویی گل همیشه بهار:

گل همیشه بهار (Tagetes) گیاهانی معطر است که بسیاری از مردم برای بهبود سلامت کلی پوست خود به آنها مراجعه می کنند. این گلهای پر جنب و جوش حاوی مقدار زیادی آنتی اکسیدان و سایر ترکیبات سالم هستند که آنها را به انتخابی مناسب برای نگهداری در خانه تبدیل می کند و این یعنی پرورش گیاهان دارویی گل همیشه بهار در خانه میتواند انجام پذیر باشد. این گیاهان نه تنها بدن شما را سالم نگه می دارند بلکه به دور ماندن حشرات نیز کمک می کنند.

فواید سلامتی گل همیشه بهار:

خواص گیاه دارویی همیشه بهار، به شرح زیر است:

• پوست را تسکین می دهد و بیماری های پوستی را درمان می کند.
• التهاب را کاهش می دهد.
• خواص ضد باکتری و ضد عفونی کننده قوی دارد.
• گوش درد و عفونت را درمان می کند.
• باعث تقویت چشم ها می شود.

موارد استفاده:

گل همیشه بهار، در شکل های مختلف زیر به مصرف می رسد:

• گل های خشک آن را به عنوان چای دم کنید.
• روغن اسانس را به صورت کرم موضعی بمالید.
• به عنوان چاشنی در ظروف غذا بپاشید.

22) گیاه دارویی بادرنجبویه:

بادرنجبویه (Melissa officinalis) یک گیاه دارویی باسابقه است که برای کمک به تسکین استرس و دفع حشرات استفاده می شود. مقدار زیادی از استرس می تواند باعث ایجاد عوارض در بسیاری از عملکردهای بدن شود. ولی استرس کم برای یک بدن با عملکرد مناسب ایده آل است. این گیاه بسیار خوشمزه است. به راحتی در چندین غذا مانند چای، بستنی و موارد دیگر استفاده می شود. بسیاری از افراد برای تسکین اضطراب، استرس و حتی برای آرامش بچه های بی قرار از چای بادرنجبویه استفاده می کنند. پرورش گیاهان دارویی بادرنجبویه معمولا در خاک های حصلخیز با زهکشی خوب انجام می پذیرد.

فواید سلامتی بادرنجبویه:

خواص گیاهان دارویی در این گیاه نیز بسیار بی شمار است. از جمله:

• آرامش، اضطراب و استرس را آرام می کند.
• التهاب را کاهش می دهد.
• زخم های معده را درمان می کند.
• گرفتگی عضلات قاعدگی را تسکین می دهد.

موارد استفاده:

گیاه بادرنجویه در موارد زیر استفاده می شود:

• برگ ها را به عنوان چای دم کنید.
• تزئین غذاها و دسرها.
• چای یا روغن اسانس را به صورت موضعی استفاده کنید.

خواص گیاهان دارویی در درمان بیماری ها

در جدول زیر، می توانید چکیده ای از انواع گیاهان دارویی و خواص درمانی برخی از گونه های معروف آن ها را مشاهده کنید.

جدول 2:جدول گیاهان دارویی و خواص آنها

انواع گیاهان دارویی و خواص درمانی آن ها

پرورش گیاهان دارویی جهت بهره مندی از خواص گیاهان دارویی

 پرورش گیاهان دارویی کار آسانی نیست و نیازمند تجربه است. در ادامه ی این مقاله، تلاش خواهیم کرد به بررسی انواع گیاهان دارویی که می توان در خانه آن ها را پرورش داد و فواید سلامتی و موارد استفاده آن ها بپردازیم.

پرورش گیاهان دارویی در منزل (خانه)

گیاهان دارویی به طور فزاینده ای در مقیاس تجاری به علت برآوردن تقاضای زیاد، برای درمان های طبیعی کشت می شوند. این گونه‌ها عموما در زمین‌های باز رشد می‌کنند، که منجر به تنوع سال به سال زیادی در، تولید زیست توده می‌شود. فناوری هیدروپونیک ممکن است برای پرورش گیاهان دارویی در خانه با استاندارد بالا، در تمام طول سال با در نظر گرفتن امکان کنترل شرایط رشد و تحریک متابولیسم ثانویه با دستکاری مناسب تغذیه معدنی استفاده شود. نحوه تولید انواع گیاهان دارویی در منزل بسیار ساده است. تنها باید از سلامت بذر خود اطمینان حاصل کنید. پرورش و کشت گیاهان دارویی در منزل هم در باغچه و هم در گلدان امکان پذیر است. برای کشت و پرورش گیاهان دارویی در خانه، مراحل زیر را گام به گام اجرا کنید:

الف) کاشت گیاه دارویی در باغچه

گیاهان سالم از خاک سالم و دانه های سالم متولد می شوند. اگر متوجه شدید که خاک شما هیچ نشانه ای از رشد، رطوبت یا کرم خاکی را نشان نمی دهد، ممکن است مجبور شوید قبل از کاشت آن را با مقداری کمپوست ارگانیک و کود دامی با کمپوست مناسب اصلاح کنید. جهت زهکشی خوب، کمی ماسه به مخلوط خود اضافه کنید. سپس نکات زیر را در هر مرحله رعایت می کنیم:

• گیاهان معمولا پس از رفع خطر یخبندان آماده کاشت هستند:

پس از آماده شدن برای کاشت بذر، بسترهای خاک خود را با یک چنگک سبک آماده کنید، مطمئن شوید که خاک را صاف کرده و سنگ یا سنگریزه بزرگتر از یک گلوله صمغ را جدا کنید.

• حفظ تخلخل خاک و رعایت فاصله کشت:

با استفاده از انگشت شست خود یا دسته بیل یا چنگک، خاک را با سوراخ‌های کوچکی فرو کنید که برای رشد آنها فاصله دارند. برای گیاهان کوچکتر، فاصله 2 اینچی بین دانه ها به طور کلی کار می کند، اما برای گیاهان گسترده مانند نعناع، احتمالا به فضای بیشتری نیاز خواهید داشت.

• پوشش دهی خاک و آبیاری:

سپس روی بذرها را با پوششی از خاک بپوشانید و آبیاری کنید. می توانید در عرض چند هفته منتظر جوانه زدن باشید. بیشتر گیاهان دارویی، اما نه همه، 6 تا 8 ساعت آفتاب در روز و خاک های با زهکشی خوب و کمی قلیایی را ترجیح می دهند. اغلب اوقات، آفتاب بیشتر منجر به غلظت بالاتر روغن‌های ضروری در گیاه می‌شود و برخی گیاهان دارویی را قوی‌تر می‌کند.

• ایجاد محیط با شرایط آب و هوایی مساعد:

در حالی که بسیاری از انواع گیاهان دارویی در طول فصل رشد، شرایط آب و هوای خشک و مدیترانه ای را ترجیح می دهند، گیاهان دیگری نیز در جنگل های خنک و سایه دار، گاهی اوقات در خاک های اسیدی، رشد می کنند. قبل از شروع حتما در مورد گیاهانی که برای باغچه شما ایده آل هستند تحقیق کنید.

ب) کاشت گیاهان دارویی در گلدان

دلایل زیادی برای رشد گیاهان در گلدان وجود دارد. ممکن است کمبود فضا داشته باشید، شرایط خاک نامناسبی داشته باشید، بخواهید فصل رشد را طولانی تر کنید، گیاهان را برای استفاده در آشپزخانه نگه دارید، گیاهان مهاجم را دور نگه دارید، یا شاید یک آپارتمان نشین با ذائقه گیاهان تازه باشید. اما حیاطی برای رشد آنها وجود ندارد. دلایل شما هرچه که باشد، بیشتر گیاهان دارویی برای رشد در گلدان مناسب هستند و می توانند در هر مکانی وجود داشته باشند به شرط اینکه نور خورشید، آب و خاک مناسب به آنها داده شود. پرورش گیاهان در گلدان به این معنی است که نه تنها هنگام برداشت گیاهان نزدیک به آنها هستید، بلکه می توانید از زیبایی آنها، عطری که هنگام عبور از کنار آنها منتشر می شود لذت ببرید. یا از خاصیت دفع حشرات انواع گیاهان دارویی استفاده کنید.

1. رشد گیاهان دارویی در گلدان:

قبل از افزودن خاک به گلدان انتخابی خود، باید لایه‌ای از سنگ، شن یا گلوله‌های استایروفوم را در قسمت پایینی ظرف قرار دهید تا به فرآیند زهکشی کمک کند. تراشه های شکسته از گلدان های تراکوتا نیز برای این کار به خوبی کار می کنند.. از مخلوط خاک گلدان با کیفیت خوب استفاده کنید تا ظرف خود را تا 2 اینچ (5 سانتی متر) از بالا پر کنید تا فضای کافی برای آبیاری وجود داشته باشد. تعداد کمی از گیاهان به مقدار زیادی کود نیاز دارند. اما تقریبا همه آنها به مقداری کود در طول فصل رشد نیاز دارند، به خصوص اگر در گلدان نگهداری شوند. باغچه گیاهان خود را به خوبی آبیاری کنید زیرا سریعتر از گیاهانی که مستقیما در باغ کاشته شده اند خشک می شوند.

2. طولانی شدن عمر گیاهان:

با حذف برخی از گیاهان از زمین در اوایل پاییز، می توانید چرخه زندگی آنها را طولانی کنید و در تمام زمستان گیاهان تازه روی طاقچه شما رشد کنند.

3. رشد گیاهان مهاجم در گلدان:

برای اینکه گیاه نعناع، گل باغچه را تصرف نکند، همیشه باید این گونه گیاهان و سایر گیاهان مهاجم را در گلدان بکارید. مراقب گیاهان رونده باشید. گیاهان تهاجمی دشوار هستند و حتی آنهایی که در گلدان نگهداری می شوند سعی می کنند به قلمرو اطراف آنها حمله کنند.

ج) پرورش گیاهان دارویی در گلخانه

گیاهان دارویی به طور فزاینده ای در مقیاس تجاری برای برآوردن تقاضای زیاد برای درمان های طبیعی کشت می شوند. این گونه‌ها عموما در زمین‌های باز رشد می‌کنند، که منجر به تنوع سال به سال زیادی در تولید زیست توده می‌شود. فناوری گلخانه هیدروپونیک گیاهان دارویی ممکن است برای تولید مواد گیاهی با استاندارد بالا در تمام طول سال میسر باشد. در این فناوری، امکان کنترل شرایط رشد و تحریک متابولیسم ثانویه با دستکاری مناسب تغذیه معدنی در نظر گرفته می شود.

برای پرورش گیاهان دارویی در گلخانه، نکات زیر را در نظر داشته باشید:

1. گهگاه آبیاری کنید:

آبیاری کنید تا خاک مرطوب شود، اما بگذارید گیاهان در بین دو آبیاری کمی خشک شوند. این به ایجاد یک سیستم ریشه ای خوب کمک می کند زیرا ریشه ها به پایین گلدان شما می رسند تا آخرین قطره رطوبت را دریافت کنند.

2‌. گیاهان را خفته نگاه دارید:

گیاهان شما ممکن است در سردترین هوا خفته بمانند. بنابراین، اگر گونه‌های چند ساله‌ای مانند رزماری یا آویشن در این ماه‌ها قهوه‌ای شدند، نگران نباشید. اجازه دهید کمی استراحت کنند و قسمت های قهوه ای رنگ را برش دهید. آنها باید در بهار دوباره رشد کنند.

3. هوای تازه:

گردش هوا را حفظ کنید. هوای کهنه می تواند منجر به مشکلات قارچی یا آفات شود، به خصوص در یک محیط کمی مرطوب و گرم. هر چند وقت یکبار درها را باز کنید و اجازه دهید هوا در اطراف گیاهان شما گردش کند.

4. گیاهان خود را ببندید:

برای طولانی‌تر کردن فصل رشد گیاهان خود، حتماً ساقه‌های گلدار را به عقب ببندید. این باعث می شود که آنها زیبا و بوته ای باقی بمانند و از دانه شدن گیاهان شما جلوگیری می کند. هنگامی که گیاه گل می دهد و دانه می دهد، طبیعت رشد گیاه را کند می کند و شما برگ های جدید زیادی نخواهید دید.

جنبه های اقتصادی تولید گیاهان دارویی

گیاهان دارویی به عنوان یک منبع غنی از مواد تشکیل دهنده در نظر گرفته می شوند. انواع گیاهان دارویی برای تولید دارو در داروسازی، داروهای مصنوعی و فروش در عطاری ها مورد استفاده قرار گیرند. راه های متعددی وجود دارد که بتوان از خواص گیاهان دارویی بهره جست. انواع گیاهان دارویی عطاری شامل اشکال مختلفی از این گیاهان همچون پوست، میوه، چوب، ریشه، انواع گل گیاهان دارویی، برگ گیاهان دارویی، انواع گیاهان دارویی خشک شده در قالب ادویه، عرقیجات، دمنوش، اسانس رنگ و طعم و غیره است. به عنوان مثال، ریشه، ساقه، برگ، گل و انواع توت ها ممکن است به شکل طبیعی استفاده شوند یا به صورت کپسول، پودر، عصاره، تنتور، کرم یا محصولات روغنی فرآوری شوند.

درآمد حاصل از فروش گیاهان دارویی چگونه است؟

درمان جراحات یا بیماری‌ها با این محصولات در این صنعت سالانه 1.5 میلیارد دلار است. سالانه مزارع و گلخانه های بسیاری اقدام به کشت این محصولات می کنند. حتی درآمد پرورش گیاهان دارویی در منزل نیز بسیار قابل توجه خواهد بود. امروزه، با گسترش بی اعتمادی به داروهای شیمیایی، تمایل افراد به پرورش و کاشت گیاهان دارویی بیشتر شده است. پرفروش ترین گیاهان دارویی شامل گیاهان دارویی پرکاربرد مثل خاکشیر، تخم شربتی، گل گاو زبان، آویشن، زنجبیل و دارچین هستند.

انواع گیاهان دارویی در ایران

اکثر گیاهان دارویی وحشی ممکن است از مکان‌های زیادی از جمله مرتع باز، زمین‌های کشاورزی، باغ‌ها، کنار جاده یا زمین‌های جنگلی جمع‌آوری شود. در کشور ایران بهترین گیاهان دارویی عمدتا به دو دسته اصلی تقسیم می شوند، هرچند همه خواص گیاهان دارویی شناسایی و نامگذاری نشده اند و هنوز هم دسته ای از آن ها با عنوان گیاهان دارویی ناشناخته ایران شناسایی می شوند.

1) گیاهان دارویی بیابانی:

گیاهانی همچون خارشتر؛ عناب؛ اسپند و غیره در مناطق بیابانی خراسان.

2) گیاهان دارویی کوهی:

پیشتر به خواص گیاهان دارویی همچون بابونه، بومادران، گل گاو زبان، و غیره اشاره شد. این گیاهان، اغلب در کوهستان های رشته کوه های زاگرس و البرز یافت می شوند. در ادامه، برخی اسامی گیاهان دارویی کوهی به تفکیک استان های مختلف ایران آورده شده است:

الف) گیاهان دارویی آذربایجان غربی:

گل ختمی؛ شیرین بیان؛ مرزه؛ چریش؛ بید مشک.

ب) گیاهان دارویی فیروزکوه:

باریجه؛ سیر کوهی؛ سیرشک؛ گزریک.

ج) گیاهان دارویی الموت قزوین:

گل گاوزبان؛ گل پر؛ آویشن؛ ریواس.

د) گیاهان دارویی لرستان:

شامل بومادران؛ پرسیاوش؛ موسیر؛ سیر؛ گل ختمی؛ بادامک؛ باباآدم؛ کاسنی.

ه) لیست گیاهان دارویی خراسان رضوی:

بادرنجوبه؛ ختمی؛ رازیانه؛ تخم شربتی؛ خاکشیر؛ زیره سبز.

کلام آخر:

اگرچه گیاهان دارویی به دلیل خواص دارویی، طعم‌دهنده و معطرشان برای قرن‌ها قیمت‌گذاری شده بودند، محصولات مصنوعی عصر مدرن برای مدتی از اهمیت خود فراتر رفتند. با این حال، وابستگی کور به مواد مصنوعی پایان یافته است و مردم با امید به امنیت و آرامش به طبیعت باز می گردند. در کشور ایران، با تنوع گونه های گیاهی بسیار، اعتقاد به طب سنتی و خواص گیاهان دارویی از دیرباز وجود داشته و نتایج ارزشمندی در عرصه پزشکی به دنبال داشته است. وقت آن است که انواع گیاهان دارویی کشورمان را در سطح جهانی تبلیغ کنیم. بهره مندی از محصولات حوزه کشاورزی آرال شیمی شامل قارچکش ها و ضدعفونی کننده های بذر و خاک، می تواند در پرورش گیاهان دارویی، مثمرثمر باشد.

⇐ بروزرسانی شده در فروردین 1403