چگونه بیماری کپک خاکستری را در گلخانه کنترل کنیم؟

کنترل بیماری بوتریتیس (کپک خاکستری) در گلخانه‌ ها نیازمند درک چرخه بیماری، شناسایی سریع علائم و اجرای راهکارهای پیشگیرانه و درمانی هماهنگ است. این مقاله به‌صورت عملی و کاربردی روش‌های کاهش ریسک ابتلا، تنظیم شرایط محیطی، بهداشت گلخانه، استفاده از ارقام مقاوم، راهکارهای بیولوژیک و چگونگی بهره‌گیری هوشمندانه از قارچ‌کش‌ها را برای تولیدکنندگان گلخانه‌ای بررسی می‌کند تا خسارت‌های اقتصادی و کیفیت محصول به حداقل برسد. اگر دنبال کاهش آلودگی، افزایش بازده محصول و اجرای یک برنامه مدیریت موثر و کنترل بوتریتیس در گلخانه هستید، این راهنمای جامع برای شما نوشته شده است.

همچنین بخوانید:

♣ ضدعفونی گلخانه و بهداشت آن

♣ نقش شوینده‌ها در شستشو، پاکسازی و حذف بقایای سموم گلخانه

بیماری بوتریتیس (کپک خاکستری) چیست؟

بوتریتیس یا کپک خاکستری یک بیماری قارچی بسیار رایج و مخرب است که توسط قارچ Botrytis cinerea ایجاد می‌شود.  بوتریتیس قادر است انواع محصولات گلخانه‌ای مانند گوجه‌فرنگی، خیار، فلفل، توت‌فرنگی، سبزیجات برگی و گیاهان زینتی را تحت‌تأثیر قرار دهد. این قارچ با تولید اسپورهای فراوان به‌سرعت در محیط پخش می‌شود و روی برگ‌ها، ساقه‌ها و میوه‌ها لکه‌های قهوه‌ای و پوسیده ایجاد می‌کند که اغلب با لایه‌ای از کپک خاکستری پودری پوشیده می‌شوند. بوتریتیس نه‌تنها کیفیت محصول را کاهش می‌دهد بلکه می‌تواند موجب از بین رفتن بخش زیادی از محصول در زمان رشد، برداشت و حتی پس از برداشت شود.

چرا کپک خاکسنری در گلخانه ها ایجاد می شود؟

کپک خاکستری در گلخانه‌ها به‌دلیل ترکیب شرایط محیطی مناسب برای رشد قارچ بوتریتیس ایجاد می‌شود. این قارچ به‌طور طبیعی در محیط و روی بقایای گیاهی وجود دارد، اما وقتی شرایط مساعد شود، به‌سرعت فعال و بیماری‌زا می‌گردد. مهم‌ترین دلایل ایجاد و شیوع بوتریتیس در گلخانه‌ها عبارت‌اند از:

1. رطوبت نسبی بالا

قارچ Botrytis cinerea برای جوانه‌زنی اسپورها و رشد میسلیوم، به رطوبت بالای ۸۵٪ نیاز دارد. گلخانه‌ها به‌طور طبیعی محیط‌های مرطوب‌تری هستند و اگر تهویه مناسب نباشد، شرایط برای رشد قارچ عالی می‌شود.

2. تهویه ناکافی

کمبود جریان هوا باعث می‌شود:

• سطح برگ‌ها دیرتر خشک شود.
• هوای مرطوب در میان بوته‌ها محبوس بماند.
• قطرات شبنم روی گیاه باقی بماند.
  این موارد محیط ایده‌آلی برای آلودگی ایجاد می‌کنند.

3. تراکم زیاد گیاهان

وقتی بوته‌ها خیلی نزدیک هم باشند:

• نور کمتر به مرکز کانوپی می‌رسد.
• هوا بین برگ‌ها جریان ندارد.
• رطوبت محلی بالا می‌رود.

4. وجود زخم یا بافت‌های آسیب‌دیده

بوتریتیس یک قارچ فرصت‌طلب است و از محل‌هایی مانند زیر وارد بافت گیاه می شود:

• زخم هرس
• ترک‌های میوه
• آثار آفت‌زدگی
• برگ‌های پیر یا در حال مرگ

5. نوسانات دمایی

تفاوت زیاد دمای شب و روز باعث تشکیل شبنم روی برگ‌ها می‌شود. این قطرات آب، بهترین نقطه شروع برای آلودگی بوتریتیس هستند.

6. بقایای گیاهی آلوده

وجود برگ‌ها، گلبرگ‌ها و میوه‌های ریخته‌شده روی زمین گلخانه، به‌عنوان منبع دائمی اسپور عمل می‌کنند و آلودگی را بین بوته‌ها پخش می‌کنند.

7. آبیاری نامناسب

آبیاری بارانی یا پاششی و آبیاری در ساعات پایانی روز هر دو موجب افزایش مدت خیس‌ماندن سطح برگ و گسترش بیماری می‌شوند.

علائم کپک خاکستری در گیاهان گلخانه‌ای

بوتریتیس با ایجاد علائم مختلف روی بخش‌های گوناگون گیاه، یکی از تشخیص‌پذیرترین بیماری‌های گلخانه‌ای است. شدت و نوع علائم بسته به شرایط محیطی، مرحله رشد گیاه و میزان رطوبت متفاوت است، اما معمولاً با لکه‌های قهوه‌ای و پوشش خاکستری پودری شناخته می‌شود.

جدول زیر، مهم‌ترین علائم این بیماری را در قسمت‌های مختلف گیاه نشان می‌دهد:

چرخه گسترش بیماری بوتریتیس

بیماری بوتریتیس در گلخانه‌ها با مرحله بقا و سکون قارچ آغاز می‌شود. قارچ Botrytis cinerea می‌تواند ماه‌ها روی بقایای گیاهی خشک، خاک سطحی، دیواره‌ها، ابزار و تجهیزات گلخانه به صورت اسپور یا اسکلروتیوم زنده بماند. این مرحله منبع اصلی آلودگی برای دوره‌های بعدی رشد گیاه محسوب می‌شود.

در شرایط مناسب، خصوصاً رطوبت نسبی بالای ۸۵٪ و تهویه ناکافی، قارچ فعال شده و شروع به تولید میسلیوم و اسپور می‌کند. تراکم زیاد گیاهان و وجود برگ‌های پیر یا مرطوب، محیطی ایده‌آل برای توسعه اولیه بیماری فراهم می‌آورد.

اسپورهای تولیدشده با جریان هوا، قطرات آب، دست، ابزار و حتی حشرات به سرعت در گلخانه پخش می‌شوند و روی برگ‌ها، گل‌ها و میوه‌ها می‌نشینند. این مرحله، آغاز پراکنش بیماری و گسترش اولیه آن در گلخانه است.

وقتی اسپور روی سطح گیاه قرار گرفت، در صورت وجود سطح خیس حداقل ۶ ساعت و دمای مناسب ۱۵–۲۵ درجه سانتی‌گراد، شروع به جوانه‌زنی می‌کند. نور کم و رطوبت طولانی برگ‌ها، سرعت جوانه‌زنی را افزایش می‌دهد.

پس از جوانه‌زنی، قارچ از طریق زخم‌ها، ترک میوه‌ها، نقاط آفت‌زدگی یا برگ‌های پیر و ضعیف وارد بافت گیاه می‌شود و رشد میسلیوم را آغاز می‌کند. در این مرحله، قارچ به طور فعال بافت‌های گیاهی را تخریب کرده و لکه‌های قهوه‌ای و پوسیدگی ایجاد می‌کند.

با پیشرفت بیماری، روی بافت آلوده پوشش خاکستری پودری تشکیل می‌شود که حاوی میلیون‌ها اسپور جدید است. این اسپورها منبع آلودگی ثانویه محسوب می‌شوند و می‌توانند دوباره روی سایر گیاهان گلخانه بنشینند و چرخه بیماری را ادامه دهند.

در نهایت، در پایان فصل یا پس از خشک شدن گیاهان آلوده، قارچ دوباره به حالت سکون (اسکلروتیوم) باز می‌گردد و برای فصل یا دوره بعدی آماده می‌شود. این چرخه فرصت‌طلبانه و سریع، باعث می‌شود بیماری بوتریتیس در شرایط گلخانه‌ای به راحتی شیوع پیدا کند و مدیریت صحیح محیط و بهداشت گلخانه اهمیت ویژه‌ای پیدا کند.

روش‌های مؤثر کنترل بوتریتیس در گلخانه

کنترل بیماری بوتریتیس نیازمند ترکیبی از مدیریت محیط، رعایت بهداشت گلخانه، تنظیم آبیاری، هرس صحیح و در صورت نیاز استفاده هوشمندانه از قارچ‌کش‌هاست. این بیماری زمانی شدت می‌گیرد که رطوبت بالا، تراکم بوته‌ها و تهویه ضعیف به قارچ فرصت رشد بدهند؛ بنابراین اصلی‌ترین اقدامات پیشگیری بر کاهش رطوبت و حذف منابع آلودگی تمرکز دارد.

۱. مدیریت رطوبت و بهبود تهویه

کنترل رطوبت مهم‌ترین عامل در جلوگیری از شیوع بوتریتیس است. این قارچ در رطوبت بالا بسیار فعال می‌شود، بنابراین خشک نگه‌داشتن سطح برگ‌ها نقش کلیدی دارد. موارد زیر اقدامات کلیدی مدیریت رطوبت هستند:

• حفظ رطوبت نسبی زیر ۷۵–۸۰٪
• آبیاری در ابتدای روز و پرهیز از خیس‌کردن برگ‌ها
• استفاده از فن، دریچه سقفی و تهویه جانبی
• کاهش تراکم برگ‌ها برای جریان بهتر هوا

۲. تنظیم دما برای جلوگیری از تشکیل شبنم

نوسان دمایی شب و روز معمولاً باعث ایجاد شبنم روی برگ‌ها می‌شود که شرایط ایده‌آل رشد بوتریتیس است. برخی راهکارهای موثر برای پیشگیری از تشکیل شبنم عبارتند از:

• جلوگیری از کاهش ناگهانی دما در شب
• استفاده از پرده حرارتی برای کاهش نوسانات
• افزایش ملایم دما در صبح برای خشک‌کردن شبنم

۳. رعایت بهداشت و حذف منابع آلودگی

بوتریتیس یک قارچ فرصت‌طلب است؛ هر برگ خشک، گلبرگ ریخته‌شده یا میوه زخمی می‌تواند منبع تولید میلیون‌ها اسپور باشد. بنابراین اقدامات زیر، در جهت کنترل منابع آلودگی عامل کپک خاکستری است:

• جمع‌آوری روزانه بقایای گیاهی
• ضدعفونی قیچی، چاقو و ابزار هرس
• پاک‌سازی کامل گلخانه بین دو دوره کشت
• استفاده از بستر تازه یا ضدعفونی‌شده

۴. هرس اصولی و کاهش تراکم گیاهان

کاهش تراکم، جریان هوا را بهتر کرده و رطوبت بین بوته‌ها را کاهش می‌دهد. حذف برگ‌های پیر و نزدیک سطح خاک، هرس شاخه‌هایی که باعث بسته شدن کانوپی می‌شوند و رعایت فاصله کاشت مناسب، می تواند از شیوع بوتریتیس پیشگیری کند.

۵. مدیریت صحیح آبیاری

آبیاری نامناسب باعث ایجاد نقاط مرطوب طولانی روی برگ‌ها و تشدید آلودگی می‌شود. برخی موارد مهم در آبیاری صحیح عبارتند از: استفاده از سیستم آبیاری قطره‌ای؛ اجتناب از آبیاری بارانی یا پاششی؛ تنظیم حجم آبیاری بر اساس نیاز واقعی گیاه

۶. استفاده هدفمند از قارچ‌کش‌ها 

قارچ‌کش‌ها زمانی مؤثرند که به‌عنوان بخشی از برنامه مدیریت تلفیقی و به‌صورت تناوبی استفاده شوند. تناوب مواد شیمیایی برای جلوگیری از مقاومت پوشش کامل سم روی سطح برگ‌ها رعایت دوره کارنس و دفعات مجاز مصرف باید در استفاده از قارچکش و کنترل کپک خاکستری لحاظ شود.

برخی مواد موثره قارچکش ها عبارتند از:

• فنی‌هگزامید
• آزوکسی‌استروبین
• کلروتالونیل
• ایپریدیون
• کاربندازیم

۷. استفاده از کنترل بیولوژیک

عوامل بیولوژیک یک گزینه ایمن و سازگار با محیط‌زیست هستند و در پیشگیری نقش ویژه‌ای دارند. این عوامل، کاربردهای متفاوتی دارند. برخی از رایج ترین آنها به شرح زیر است:

• Trichoderma spp → رقابت با قارچ و افزایش سلامت ریشه
• Bacillus subtilis → ایجاد لایه محافظ روی برگ‌ها
• Pseudomonas fluorescens → کاهش رشد قارچ در مراحل اولیه

کلام آخر:

در مجموع، بیماری بوتریتیس، یکی از مهم‌ترین تهدیدها برای محصولات گلخانه‌ای است و به‌دلیل چرخه سریع، قدرت بالای تولید اسپور و سازگاری با شرایط مرطوب گلخانه‌ها، تنها با یک رویکرد جامع قابل کنترل است. مدیریت موفق این بیماری بر پایه پیشگیری، تنظیم دقیق دما و رطوبت، بهداشت گلخانه، هرس اصولی، آبیاری صحیح و استفاده از روش‌های بیولوژیک و شیمیایی هدفمند است. در میان گزینه‌های ایمن و سازگار با محیط‌زیست، قارچ‌کش ارگانیک «اگروسیب» محصول صنایع آرال شیمی یک انتخاب مؤثر و کم‌خطر محسوب می‌شود که با ترکیب اکسیژن فعال، توانایی مهار رشد و گسترش بوتریتیس را دارد و بدون ایجاد مقاومت قارچی، می‌تواند به‌عنوان بخشی از برنامه مدیریت، پیشگیری و کنترل بوتریتیس در گلخانه‌ ها مورد استفاده قرار گیرد.