بحران آب و ضرورت جلوگیری از هدر رفتن آب

در سال های اخیر، همواره یکی از دغدغه های فعالان حوزه محیط زیست، استفاده بهینه از منابع طبیعی از جمله آب بوده است. از مهمترین راه کارهای حفظ محیط زیست و حفاظت از منابع طبیعی و ذخایر زیست محیطی، مصرف بهینه ی آب می باشد. در ادامه به بررسی بحران آب و لزوم صرفه جویی در مصرف این منبع طبیعی و خدادادی می پردازیم.

ضرورت بهینه مصرف کردن آب در حل بحران آب

آب یک منبع تجدید پذیر است. همه ما درباره چرخه آب می دانیم، همان مراحلی که آب در کره زمین به صورت طبیعی گردش و بازیافت می شود. اما باید اطلاعاتی در مورد بحران آب و صرفه جویی در مصرف آب کسب نماییم.

بیشتر بدانیم:

♣ سختی آب و کیفیت آن

♣ انواع آب شیرین کن ها

♣ ضدعفونی آب

چرا با وجود تجدید پذیر بودن، هدر رفتن آب برای ما مهم است؟

با این وجود دلایل دیگری نیز وجود دارد که اهمیت آن برای حفظ منابع آب را مهم می کند.

چرخه آب چیست؟

مقدار محدودی آب روی زمین وجود دارد.

مقدار آب روی زمین همیشه یکسان خواهد بود. اما، در فرآیند چرخه آب، آب روی زمین به طور طبیعی بازیافت می شود. بنابراین به نقاط مختلف کره زمین منتقل می شود. به همین خاطر است که بحران آب و صرفه جویی در مصرف آب دارای اهمیت خاصی است.

مقدار کل آب روی زمین همیشه یکسان است و یک منبع تجدید پذیر می باشد. منابع آب با طی کردن چرخه دوباره پر می شوند و این ماده از زمین هرگز خارج نمی شود.

پس چرا آب را حفظ می کنیم؟

آب تجدید پذیر است و از زمین هرگز خارج نخواهد شد. با این حال، این بدان معنی نیست که آب همیشه به راحتی در دسترس خواهد بود.

بخش های مختلف چرخه آب می تواند تاثیر گزاری متفاوتی در دسترسی به آب داشته باشد.  بنابراین، دسترسی به آب توسط این چرخه گاهی اوقات به سختی ممکن است.

به عنوان مثال، می تواند هزاران سال طول بکشد تا آب در زیر زمین نفوذ کند و چرخه را تکمیل کند. در مورد آب هایی که به عنوان یخچال های طبیعی منجمد هستند، همین مسئله صادق است.

این موضوعات وقتی اهمیت پیدا می کند که به استفاده از آب فکر کنیم. انسان ها عمدتا از آب به صورت آب شیرین استفاده می كنند.

به عنوان مثال، آب در یخچال های طبیعی منجمد می شود، برداشت آب شیرین از اقیانوسی که آب شور دارد بسیار دشوار و هزینه براست.

در حقیقت، 97/5٪ از کل آبهای روی زمین آب شور است. فقط 2/5٪ از کل آبهای روی زمین آب شیرین است و از این 2/5٪ اکثریت به طور دائم یخ زده که برای استفاده ما در دسترس نیست.

میزان آب شیرین قابل استفاده بر روی زمین رابطه مستقیم با دسترسی انسان به منابع آب نقش دارد.

این به چه معنی است؟

برای مثال، بارش باران در نیویورک نمی تواند کمکی به کم آبی در سان فرانسیسکو بکند.

آب با حجم بالا قابل حمل نیست. بنابراین، اگر آب در یک منطقه خیلی سریع استفاده شود، ممکن است کمبود آب ایجاد شود.

از این گذشته، چرخه آب همیشه بلافاصله منابع آب را پر نمی کند. به عنوان مثال، اگر یک منبع آب زیرزمینی (آبخوان) کاملاً تخلیه شود، ممکن است هزاران سال طول بکشد تا دوباره به حالت اولیه باز گردد.

بنابراین، حتی اگر آب روی زمین به عنوان یک منبع تجدید پذیر باشد، در مناطقی که میزان بارش کمی دارند، غیر قابل تجدیدپذیر می شود. این مساله در مورد مناطقی که از آب، سریعتر از آن که بطور طبیعی قابل تجدید باشد استفاده می شود نیز صادق است.

به همین دلیل حفظ آب مهم است. به ویژه اگر در منطقه ای زندگی می کنید که سابقه خشکسالی و بحران آب داشته باشد.

صرفه جویی در مصرف آب حتی در مناطقی که منابع آب زیادی وجود دارد نیز بسیار مهم است.

تمامی منابع آب، در صورت استفاده بیش از حد از بین می روند. به عنوان نمونه در مناطقی که منابع زیر زمینی زیادی دارند، پس از استفاده از آب های زیر زمینی، مدت زمان زیادی طول می کشد تا دوباره به چرخه برگردند.

از این رو، چه رویدادی اتفاق می افتد که تمام آبهای زیرزمینی پمپ شده و مورد استفاده قرار گیرد؟

حتی اگر آب قابل استفاده زیادی وجود داشته باشد، باید آب را ذخیره کرد. اگر در مصرف آب، صرفه جویی نکنید، ممکن است حوادث غیر قابل پیش بینی رخ دهد. این امر می تواند منابع آب ما را تهدید کند.

اخیراً به دلیل تغییرات آب و هوایی، حوادث مثل هوای طوفانی رخ می دهد.

منابع آب جهان در بحران آب و صرفه جویی در مصرف آب

تمامی منابع آب در دنیا را، 750 کیلومتر مکعب در سال تخمین زده اند. در کل دنیا مطابق با اصلاحات اقلیمی و ساختارهای فیزیوگرافی پخش می شود.

به ازای هر ساکن در هر قاره، از نظر منابع آمریکا دارای 24000 متر مکعب در سال، اروپا 300 متر مکعب در سال، آفریقا 5000 متر مکعب در سال و آسیا 400 متر مکعب در سال است.

توزیع آب و صرفه جویی در مصرف آب

اگر منابع آب را به ازای هر فرد در کشور تقسیم بندی کنیم، کشورهای فقیر به شرح زیر هستند:

بحرین، اردن، کویت، جام جمیرا عرب لیبی، مالدیو، مالت، قطر، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و یمن

در کشورهای بزرگ، منابع آب نیز در ارتباط با جمعیت به طور نامساوی پخش می شود.

تغییرات در سالهای خشک بسیار مهم است. چون ممکن است میزان بارندگی و حجم قابل کنترل را حتی در مناطق تقریبا مرطوب کاهش دهد.

9 کشور از نظر منابع آب داخلی غنی  هستند و 60 درصد از آب شیرین طبیعی جهان را تشکیل می دهند. کشورهای فقیر از لحاظ آب، معمولاً کشورهای کوچک و خشک به ویژه جزایر هستند.

در بحران آب و صرفه جویی در مصرف آب، 33 کشور بیش از 50 درصد از منابع آب تجدیدپذیر خود را به کشورهایی مانند، آرژانتین، آذربایجان، بحرین، بنگلادش، بنین، بولیوی، بوتسوانا، کامبوج، چاد، کنگو، جیبوتی، مصر، اریتره، گامبیا، عراق، اسرائیل، کویت، لتونی، موریتانی، موزامبیک، نامیبیا، هلند، نیجر، پاکستان، پاراگوئه، پرتغال، جمهوری مولداوی، رومانی، سنگال، سومالی، سودان، جمهوری عربی سوریه، ترکمنستان، اوکراین، اروگوئه، ازبکستان، ویتنام و یوگسلاوی، وابسته اند.

وضعیت منابع آب در ایران

پخش نابرابر جمعیت، فعالیت های اقتصادی، نظارت ناکافی بر منابع آلودگی آب، عدم همکاری مناسب بین سازمان های دولتی و غیردولتی، دستورالعمل ها و استانداردهای ناکافی، تغییرات آب و هوایی و خشکسالی های دوره ای می تواند کمیت و کیفیت منابع آب را بدتر کند.

حالت تعادل آب

میانگین بارندگی ایران در طول سال های 1994 تا 2014، 228 میلی متر در سال است. این مقدار 6٪ کمتر از میانگین بلند مدت (242 میلی متر در سال) است. متوسط ​​دور رواناب، در این دوره 52 میلیارد متر مکعب است، که 42٪ کمتر از میانگین بلند مدت می باشد.

سطح منابع آب های زیرزمینی، روند صعودی یافته است. همچنین کمبود تجمعی آب زیرزمینی از 65 به 109 میلیارد متر مکعب افزایش یافته است.

برداشت آب از 609 سفره اصلی به دلیل استفاده بیش از حد از سفره های آب زیرزمینی، ممنوع شده است. بخش کشاورزی، که 90٪ از کل آب اختصاص یافته را مصرف می کند، هم اکنون نیز بیشترین مصرف کننده آب در ایران است.

مساحت کل اراضی کشاورزی در این دوره 10 ساله به طور قابل توجهی سیر صعودی یافته است، در حالی که این بخش از لحاظ اقتصادی کارآمد نیست.

براساس اطلاعات جمع آوری شده، 11 شهر بزرگ در ایران با جمعیت 37 میلیون نفر از استرس آب رنج می برند. مثلا، اکثر منابع ذخیره سازی آب و سدهای تأمین کننده نیازهای تهران در سالهای اخیر خالی بوده است.

به دلیل استفاده بیش از حد از آب های زیرزمینی، انحراف و استفاده از آب های سطحی و خشکسالی های اخیر باعث تنش شدید آب در تالاب های ایران شده است. تالابهای خشک شده منشا بگرد و غبار هستند. این امر بر سلامت مردمی که در شهرها و روستاهای مجاور زندگی می کنند، تأثیر می گذارد.

براساس شاخص تنش آبی فالکنارک، کشورهایی که سرانه آب تجدیدپذیر آنها کمتر از 1700 متر مکعب در سال است، در معرض تنش آبی قرار دارند. بدین سبب، ایران با سرانه آب تجدید پذیر برابر 1560 متر مکعب در معرض تنش آبی قرار دارد.

بعلاوه 80% از آب تجدید پذیر در ایران از طریق بخش های مختلف مورد استفاده قرار می گیرد. نشان دهنده این است که منابع آبی ایران بر اساس شاخص کمبود آب سازمان ملل از شرایط بحرانی برخوردار است.

وضعیت تجارت داخلی مجازی آب ایران

محتوای آب مجازی یک محصول (کالایی، کالایی یا خدماتی) این چنین تعریف می شود:

در مراحل مختلف زنجیره تولید، حجم آب شیرین مورد استفاده برای تولید محصول، اندازه گیری می شود و این به مقدار مصرف آب اشاره دارد.

در ایران، استان کرمان، که منابع آب بسیار محدودی وجود دارد، آب مجازی را رواج داده اند. از سوی دیگر، بعضی استان هایی مانند گیلان، مازندران و همچنین استانهایی واقع در غرب ایران که دارای آب زیادی هستند، معمولاً آب مجازی وارد می کنند یا مقادیر محدودی از آب مجازی را صادر می کنند.

این نشان می دهد که در ایران، سرمایه گذاری و توسعه نابرابر در بخش های آب و کشاورزی وجود دارد.

بحران آب فشارهای اصلی بر منابع آبی ایران

كاربرد آب كشاورزي از 44 ميليارد مترمكعب در سال 1961 به 80 ميليارد مترمكعب در سال 2001 و 86/5 ميليارد مترمكعب در سال 2011 رسيده است. این درصد در سال 2020 در جهان و آسیا به ترتیب برابر 70٪ و 81٪  است.

تمامی حجم فاضلاب و جریان های برگشتی حدود 30٪ از کل آبهای تجدید پذیر خواهد بود. از این رو، یکی از موضوعات مهم در آینده حل مشکلات مربوط به کیفیت پایین آب از دیدگاه های نهادی، ساختاری، قانونی و ظرفیت سازی است.

همچنین مساحت اراضی کشاورزی، از 7 میلیون هکتار در سال 1991 به 8 میلیون هکتار در سال 2011 افزایش یافته است.

بحران آب و خشکسالی چیست؟

خشکسالی به عنوان دوره ای تعریف می شود، که یک منطقه در تأمین آب خود کمبود دارد. خشکسالی یک ویژگی طبیعی آب و هوا است، که هر از گاهی در همه مناطق آب و هوایی اتفاق می افتد.

معمولاً در مورد یکی از دو منظر، هواشناسی و هیدرولوژیکی درباره خشکسالی صحبت می شود. خشکسالی از نظر هواشناسی، کمبودهایی در اندازه گیری بارش را در نظر می گیرد. اندازه گیری های هر سال، با آنچه که به عنوان مقدار “عادی” میزان بارش و خشکسالی تعیین شده، مقایسه می شود.

برای هیدرولوژیست ها، خشکسالی با بررسی جریان آب و دریاچه، مخزن و آبخوان ها کنترل می شود. بارش در اینجا نیز مورد توجه است، زیرا به سطح آب کمک می کند.

علاوه بر این، خشکسالی هایی در کشاورزی وجود دارد، که می تواند بر تولید محصول تأثیر بگذارد. این خشکسالی ها باعث تغییر در توزیع طبیعی گونه های مختلف شود.

از طرف دیگر کم شدن خاک مزارع نیز می تواند باعث خشکسالی شود. کاهش خاک دلیل کاهش جذب آب می شود.

علت

خشکسالی به عنوان کسری در تأمین آب تعریف می شود، به همین سبب، می تواند توسط عوامل مختلفی ایجاد شود. مهمترین آن مربوط به میزان بخار آب موجود در جو است، زیرا عامل ایجاد بارش می شود.

بالعکس، اگر سیستم هوای خشک و پر فشار بیش از حد متوسط ​​باشد، رطوبت کمتری برای تولید بارندگی در دسترس است. در آن این است که این سیستم ها نمی توانند بخار آب را به اندازه کافی نگه دارند.

از طرف دیگر وزش باد توده های هوا را تغییر می دهد و هوای گرم، خشک و قاره ای بر خلاف توده های هوای خنک تر، مرطوب و اقیانوسی حرکت می کند.

ال نینو بر دمای آب اقیانوس و بر میزان بارش تأثیر می گذارد زیرا در سال هایی که چرخه دما وجود دارد، می تواند توده های هوا را بالاتر از اقیانوس تغییر دهد، اغلب مکان های مرطوب را خشک (مستعد خشکسالی) و مکان های خشک را مرطوب می کند.

سرانجام، جنگل زدایی برای کشاورزی و یا ساختمان همراه با فرسایش حاصل از آن نیز می تواند باعث شروع خشکسالی شود، زیرا خاک از منطقه دور می شود، و در هنگام ریزش کمتر قادر به جذب رطوبت است.

بحران آب مراحل خشکسالی

از آنجا که بسیاری از مناطق، صرف نظر از منطقه آب و هوایی، مستعد خشکسالی هستند، تعاریف مختلفی از مراحل خشکسالی تدوین شده است. این مراحل به عنوان هشدار شناخته می شوند.

مراحل بعدی به عنوان مرحله اضطراری خشکسالی، فاجعه یا مرحله بحرانی خشکسالی گفته می شود. این مرحله نهایی پس از وقوع خشکسالی برای مدت طولانی آغاز شده و منابع آب شروع به تخلیه می کنند. در این مرحله، استفاده از آب عمومی محدود است و بیشتر اوقات برنامه های فاجعه خشکسالی به کار گرفته می شود.

پیامدهای کوتاه مدت و بلند مدت بحران آب

چشم پوشی از مرحله خشکسالی، به دلیل طبیعت و وابستگی جامعه به آب، پیامدهای کوتاه مدت و طولانی مدت با هر خشکسالی به همراه دارد. مشکلات مرتبط با خشکسالی می تواند تأثیرات اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی در مناطقی که در آن خشکسالی اتفاق می افتد، بگذارد.

بیشتر تأثیرات اقتصادی خشکسالی به کشاورزی و درآمد حاصل از محصولات زراعی ارتباط دارد. در هنگام خشکسالی، کمبود آب می تواند باعث کاهش تولید محصول شود، از این رو، کاهش درآمد برای کشاورزان و افزایش قیمت بازار محصولات را به دنبال دارد.

در یک خشکسالی طولانی، بیکاری کشاورزان و حتی خرده فروشی ها می تواند اتفاق بیفتد و این تأثیر چشم گیری در اقتصاد منطقه و افرادی که ارتباط اقتصادی با آن دارند، دارد.

از نظر مشکلات زیست محیطی، خشکسالی می تواند موجب آلودگی حشرات و بیماری های گیاهی، افزایش فرسایش، تخریب زیستگاه ها و چشم اندازها، کاهش کیفیت هوا و میزان آب موجود در آن و همچنین افزایش خطر آتش سوزی، شود.

در خشکسالی های کوتاه مدت، محیط های طبیعی اغلب می توانند دوباره به حالت اولیه برگردند، اما هنگامی که خشکسالی طولانی مدت اتفاق می افتد، گونه های گیاهی و جانوری می توانند به طرز چشمگیری رنج ببرند.

در نهایت، خشکسالی تأثیرات اجتماعی دارد که می تواند باعث اختلاف بین مصرف کنندگان آب موجود، نابرابری در توزیع آب بین ثروتمندان و فقرا، نابرابری در مناطقی که نیاز به امداد رسانی در برابر بلایای طبیعی و کاهش سلامت دارند، شود.

علاوه بر این، در کشورهای در حال توسعه، مهاجرت افراد از زمانی آغاز می شود که یک منطقه دچار خشکسالی شود، زیرا اغلب مردم به مناطقی می روند که آب و فواید آن بیشتر است.

با گذشت زمان، احتمال افزایش فقر و ناآرامی های اجتماعی وجود دارد.

♦ برای مطالعه بیشتر درمورد ضدعفونی آب و فاضلاب و گندزدایی آب و فاضلاب به مقالات مربوط مراجعه کنید.