بیماری مارک طیور چیست؟

وقتی در کمتر از 48 ساعت جوجه‌ای کاملاً سالم دچار فلجی پا و افت شدید سرزندگی می‌شود، بسیاری از پرورش‌دهندگان تازه متوجه می‌شوند که با یک تهدید جدی روبه‌رو هستند. بیماری مارک طیور، یکی از خسارت‌بارترین بیماری‌ها در صنعت پرورش پرندگان به‌شمار می‌آید و سیستم عصبی و ایمنی بدن پرنده را هدف قرار می‌دهد. این بیماری، می‌تواند منجر به کاهش قابل‌توجه تولید، تلفات شدید و افت کیفیت محصولات پروتئینی شود. آمارهای جهانی نشان می‌دهد که زیان اقتصادی ناشی از بیماری مارک و عوارض وابسته به آن در برخی سال‌ها فراتر از  2,000,000,000 دلار است. این آمار رقم قابل‌توجهی را شامل می‌شود که بیانگر ضرورت اجرای برنامه‌های پیشگیری و کنترل در مزارع پرورشی است. در ادامه، به بررسی دقیق بیماری مارک، روش‌های پیشگیری از گسترش آن و نیز راهکارهای مقابله با آن می‌پردازیم.

همچنین بخوانید:

♣ پیشگیری از بیماری های واگیردار طیور؛ آشنایی و راه های درمان

♣ کانیبالیسم طیور (خودخوری) | علائم، پیشگیری و درمان

بیماری مارک چیست؟

بیماری مارک طیور یک بیماری ویروسی مسری است که به‌طور عمده مرغ‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد اما در برخی پرندگان دیگر نیز گزارش شده است. علت اصلی این مشکل، ویروسی پیچیده با نام علمی Gallid alphaherpesvirus 2 است که به‌عنوان عامل بیماری مارک طیور شناخته می‌شود و قدرت سرایت بالایی دارد. در میان علائم بیماری مارک در طیور می‌توان به فلجی اندام‌ها، تغییرات رنگ عنبیه و حتی تومورهای داخلی اشاره کرد. عدم شناخت این نشانه‌ها، گسترش سریع ویروس و نبود مدیریت صحیح، همگی دست به دست هم می‌دهند تا یک گله سالم در مدت‌زمانی کوتاه به وضعیتی بحرانی برسد.

علائم بالینی بیماری مارک در پرندگان

تشخیص به‌موقع علائم بیماری مارک در طیور برای جلوگیری از شیوع بیشتر ویروس و کاهش خسارت اقتصادی بسیار حیاتی است. در موارد شدید، این علائم به‌سرعت ظاهر می‌شوند اما گاهی نیز ممکن است به شکل تحت‌حاد یا مزمن بروز کنند و پرنده تنها علائمی خفیف و پراکنده داشته باشد.

• فلج اندام‌ها و اختلالات عصبی:

یکی از شاخص‌ترین علائم بیماری مارک طیور، بروز فلجی در پاها و گاهی بال‌ها است. این فلجی می‌تواند همراه با ضعف در عضلات گردن یا حتی لرزش‌های ناگهانی باشد. اختلالات عصبی ناشی از ویروس، عملکرد دستگاه عصبی مرکزی پرنده را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و ممکن است منجر به ناتوانی پرنده در راه رفتن یا حتی خوردن و آشامیدن شود. در این مرحله، پرنده اغلب به‌صورت خمیده نشسته و قادر به ایستادن نیست.

• تغییرات در چشم‌ها و بینایی:

برخی از سویه‌های ویروس عامل بیماری مارک طیور می‌توانند چشمان پرنده را مستقیماً تحت تأثیر قرار دهند. این وضعیت معروف به «چشم خاکستری» یا Ocular Lymphomatosis است که طی آن، رنگ عنبیه پرنده به خاکستری مایل می‌شود. همچنین، تغییر در قطر مردمک چشم و التهاب بافت عنبیه ممکن است منجر به کاهش قدرت بینایی یا حتی نابینایی کامل پرنده شود.

• کاهش وزن و افسردگی و کاهش تولید:

پرندگان مبتلا به بیماری مارک طیور غالباً کاهش وزن محسوسی نشان می‌دهند که ناشی از بی‌اشتهایی، کاهش تحرک و استرس بیماری است. به‌دنبال ضعف عمومی، پرنده ظاهری افسرده و کزکرده پیدا می‌کند و معمولاً میزان تولید تخم یا کیفیت گوشت در گله نیز به‌طرز محسوسی پایین می‌آید. در مواقعی که بیماری به‌صورت تحت‌حاد پیش می‌رود، ممکن است کاهش تولید تخم تنها علامت اولیه باشد.

• تومورهای احشایی و تغییرات پوستی:

ویروس مارک تمایل شدیدی به ایجاد تومور در اندام‌های لنفاوی دارد. این تومورها می‌توانند در اندام‌هایی مثل کلیه، کبد، طحال یا حتی در بافت‌های پوستی ظاهر شوند. به همین دلیل، بروز برآمدگی‌های توموری بر روی پوست (مخصوصاً در ناحیه بال‌ها و پاها) از علائم قابل مشاهده در برخی پرندگان آلوده است. با پیشرفت بیماری، دستگاه ایمنی به‌شدت تضعیف می‌شود و پرنده در مقابل دیگر عوامل بیماری‌زا نیز آسیب‌پذیرتر می‌گردد.

انواع فرم‌های بیماری مارک و تفاوت‌های آن‌ها

ویروس مارک با توجه به ویژگی‌های سویه و وضعیت ایمنی میزبان می‌تواند شکل‌های گوناگونی از بیماری را ایجاد کند. شناخت انواع فرم‌های بالینی بیماری مارک طیور به تشخیص سریع‌تر و انجام اقدامات پیشگیرانه و درمانی مناسب کمک می‌کند.

1. فرم عصبی:

این فرم رایج‌ترین شکل بیماری است و اغلب با فلج ناگهانی پاها، بال‌ها یا گردن همراه می‌شود. در فرم عصبی، لنفوسیت‌های آلوده به ویروس در بافت‌های عصبی تجمع می‌کنند و اختلالات عصبی شدیدی را به وجود می‌آورند. شدت نشانه‌های بالینی بسته به میزان تکثیر ویروس و مقاومت میزبان متغیر است.

2. فرم احشایی:

در فرم احشایی، تومورهای لنفوئیدی در اندام‌های داخلی مانند کبد، کلیه، ریه و طحال ظاهر می‌شوند. وجود این تومورها به اختلال در عملکرد اندام‌های حیاتی منجر می گردد و در موارد شدید، پرنده طی مدت کوتاهی تلف می‌شود. تشخیص قطعی معمولاً پس از کالبدگشایی امکان‌پذیر است. چراکه تشخیص علائم بالینی ممکن است به دلیل شباهت با بیماری‌های تومورزا ممکن است دشوار باشد.

3. فرم چشمی:

این فرم که «چشم خاکستری» نیز نامیده می‌شود، ناشی از درگیری لنفوسیت‌ها در بافت عنبیه است. تغییر رنگ عنبیه به خاکستری، بدشکلی مردمک و اختلال در بینایی از مشخصه‌های مهم این فرم محسوب می‌شود. پرنده ممکن است در تشخیص اشیای اطراف خود دچار مشکل گردد و تحرک‌پذیری آن کاهش یابد.

4. فرم پوستی:

در فرم پوستی، تومورهای لنفوئیدی در فولیکول‌های پر یا در ناحیه‌های خاصی از پوست شکل می‌گیرند. برآمدگی‌های کوچک یا گاه ضایعات بزرگی که به شکل توده‌های زیرپوستی هستند، می‌توانند در نقاط مختلف ظاهر شوند. این ضایعات در برخی موارد موجب ریزش پر و التهاب پوست می‌شوند که استرس بیشتری به پرنده وارد می‌کند.

5. فرم حاد و مزمن:

برخی سویه‌های ویروس مارک تمایل دارند در مدت کوتاهی (فرم حاد) باعث تلفات بالا در گله شوند؛ درحالی‌که برخی دیگر (فرم مزمن) با پیشرفت آهسته، پرنده را دچار ضعف مستمر و افت طولانی‌مدت تولید می‌کنند. در فرم حاد، علائم طی چند روز یا چند هفته پس از آلودگی ظاهر می‌شوند و شدت بیماری زیاد است، اما در فرم مزمن، دوره بروز علائم طولانی‌تر بوده و میزان مرگ‌ومیر ممکن است کمتر باشد.

چرخه زندگی ویروس مارک و نحوه گسترش آن

وقتی ویروس مارک از طریق تنفس گرد و غبار آلوده یا تماس با سطوح آلوده وارد بدن پرنده می‌شود، ابتدا سلول‌های اپیتلیالی دستگاه تنفسی را درگیر می‌کند. سپس به‌تدریج به سیستم ایمنی پرنده نفوذ می کند و سلول‌های لنفوسیت را آلوده می‌سازد. در این مرحله، ویروس خود را در هسته سلول میزبان تکثیر می‌کند و سلول‌های آلوده به شکل غیرعادی تقسیم می‌شوند که زمینه ایجاد تومورهای لنفوئیدی را فراهم می‌کند.

ویروس عامل بیماری مارک طیور در فولیکول‌های پر نیز می‌تواند جای بگیرد. به همین دلیل، زمانی که پرها می‌ریزند یا پرنده دچار پر‌ریزی طبیعی می‌شود، گرد و غبار حاوی ویروس در محیط پراکنده می‌شود. این پارتیکل‌ها قادرند مدت زیادی در هوا، بر روی تجهیزات یا در بستر سالن باقی بمانند و سبب انتقال آلودگی به پرندگان دیگر شوند. به‌خصوص در سالن‌هایی که تهویه مناسب ندارند، خطر شیوع ویروس به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد.

ویروس عامل بیماری، در محیط‌های سرد و خشک می‌تواند برای چندین ماه پایدار باقی بماند. همچنین، مواد آلی مانند فضولات و گرد و غبار مرطوب، بستر مناسبی برای زنده ماندن ویروس فراهم می‌کنند. رعایت نکردن اصول بهداشتی در سالن‌ها، فراهم نبودن سیستم تهویه مطلوب و عدم ضدعفونی منظم تجهیزات همگی عواملی هستند که به طولانی‌تر شدن زمان بقای ویروس در محیط کمک می‌کنند.

روش‌های انتقال و گسترش بیماری مارک در گله‌ها:

شناخت راه‌های انتقال ویروس برای هر پرورش‌دهنده‌ای ضروری است؛ چراکه کوچک‌ترین سهل‌انگاری در مدیریت گله می‌تواند زمینه‌ساز شیوع سریع بیماری باشد.

الف) انتقال افقی از طریق تماس مستقیم و غیرمستقیم

انتقال افقی به معنای انتقال ویروس از یک پرنده به پرنده دیگر در جریان یک دوره پرورش است. این فرایند می‌تواند از راه تماس مستقیم بدن به بدن یا مواجهه با ترشحات و فضولات آلوده رخ دهد. همچنین، گرد و غبار حاوی ذرات ویروسی، دانخوری و آبخوری‌های مشترک نیز از مسیرهای بسیار مهم در انتقال افقی بیماری مارک طیور محسوب می‌شوند.

ب) نقش انسان و تجهیزات در انتشار ویروس

کارکنان مزرعه، دامپزشکان یا حتی بازدیدکنندگان می‌توانند از طریق لباس، کفش و ابزارهای مختلف، ویروس را به سالن‌های دیگر منتقل کنند. این شکل از انتقال اغلب در مزارعی رخ می‌دهد که پروتکل‌های امنیت زیستی را به‌طور کامل رعایت نمی‌کنند. به‌عنوان نمونه، تعویض نکردن لباس کار هنگام ورود از یک سالن به سالن دیگر یا ضدعفونی نکردن وسایل و دستگاه‌ها نقش مهمی در شیوع بیماری مارک در سطح گسترده دارد.

ج) عدم اهمیت انتقال عمودی از طریق تخم‌مرغ

برخلاف برخی بیماری‌های طیور که به‌صورت عمودی از مادر به جوجه‌ها درون تخم‌مرغ منتقل می‌شوند، تحقیقات نشان می دهد که انتقال عمودی در بیماری مارک طیور اهمیت چندانی ندارد. ویروس به‌سختی می‌تواند به تخمدان پرنده ماده نفوذ و جنین را آلوده کند. بااین‌حال، آلودگی پوسته تخم‌مرغ از طریق فضولات آلوده در سالن همچنان ممکن است عاملی باشد برای گسترش ویروس در سطوح مختلف.

تشخیص بیماری مارک؛ روش‌ها و چالش‌ها:

تشخیص بیماری مارک طیور معمولاً بر اساس علائم بالینی و مشاهده ضایعات توموری در کالبدگشایی انجام می‌شود. پرندگانی که دچار فلجی ناگهانی، تغییر رنگ چشمی یا کاهش تولید ناگهانی می‌شوند، به‌شدت مشکوک به این بیماری هستند. بررسی ضایعات داخلی در اندام‌های لنفاوی مانند کبد، طحال و کلیه، به‌ویژه مشاهده تومورهای سفید یا خاکستری، تأییدکننده اولیه تشخیص است. برای اطمینان بیشتر، روش‌های آزمایشگاهی نظیر PCR و ایمونوهیستوشیمی جهت شناسایی قطعی ویروس عامل بیماری مارک طیور بکار می روند. اما هزینه و تجهیزات مورد نیاز برای این آزمایش‌ها ممکن است مانع از انجام گسترده آن‌ها در همه مزارع کوچک شود.

مدیریت و پیشگیری از بیماری مارک در مزارع طیور

اجرای یک برنامه جامع مدیریت و پیشگیری، تنها راه کنترل خسارت‌های ناشی از بیماری مارک طیور است. این برنامه شامل واکسیناسیون منظم، رعایت کامل اصول بهداشتی، حذف پرندگان مشکوک و کنترل گرد و غبار می‌شود.

1. واکسیناسیون جوجه‌ها در روز اول زندگی

یکی از موفق‌ترین روش‌ها برای کاهش شیوع بیماری مارک، واکسیناسیون جوجه‌ها بلافاصله پس از هچ (تولد) است. واکسن‌های مبتنی بر سویه‌های ضعیف‌شده ویروس مارک یا حتی ویروس هرپس بوقلمون (HVT) باعث می‌شوند پرنده پیش از مواجهه با ویروس وحشی، نوعی ایمنی نسبی کسب کند. زمان تزریق واکسن از اهمیت بالایی برخوردار است. چراکه در روزهای نخست زندگی، سیستم ایمنی جوجه در حال شکل‌گیری است و واکنش بهتری به واکسن نشان می‌دهد.

2. اقدامات بهداشتی و امنیت زیستی در مزرعه

امنیت زیستی، نخستین سد دفاعی در برابر بیماری‌های ویروسی از جمله مارک محسوب می‌شود. برای کاهش خطر انتقال افقی، کنترل رفت‌وآمد افراد و تجهیزات ضروری است. تعویض لباس و کفش، شست‌وشو و ضدعفونی دست‌ها و ابزارها در مبادی ورودی سالن پرورش، جزو اصول اولیه امنیت زیستی هستند. همچنین، بستر و فضای نگهداری پرندگان باید مرتباً تمیز و ضدعفونی شود تا تجمع ذرات آلوده به ویروس به حداقل برسد.

3. جداسازی و حذف پرندگان آلوده

در صورت مشاهده پرندگانی با علائم بیماری مارک طیور مانند فلجی یا نشانه‌های عفونت چشمی، باید آن‌ها را در اولین فرصت جداسازی کرد. اگر نتایج آزمایشگاهی یا کالبدگشایی موئد آلودگی باشد، حذف پرنده یا پرندگان بیمار از گله ضروری است تا چرخه گسترش ویروس در گله از بین ببرد. هرگونه تعلل در این اقدام می‌تواند هزینه‌های درمان و تلفات را به‌شدت افزایش دهد.

4. کنترل گرد و غبار و پاک‌سازی محیط

با توجه به اینکه ویروس مارک عمدتاً از طریق گرد و غبار و آلودگی‌های محیطی منتقل می‌شود، استفاده از سیستم‌های تهویه مؤثر و فیلترهای مناسب بسیار حائز اهمیت است. نصب فن‌ها برای خروج هوای آلوده و ایجاد گردش هوای تازه، از تراکم ویروس در هوا می‌کاهد. پاک‌سازی دقیق سالن‌ها با ضدعفونی‌کننده‌های مؤثر و جمع‌آوری منظم فضولات نیز گام مهمی در مهار بیماری به‌شمار می‌رود.

روش‌های منتخب کنترل بیماری مارک

انتخاب روش کنترل، وابسته به شرایط اقتصادی، اندازه گله، دسترسی به واکسن و میزان آلودگی موجود در مزرعه است. در ادامه، برای سهولت مقایسه، برخی از روش‌های رایج کنترل بیماری مارک طیور از جنبه‌های مختلف به شرح زیراست:

کلام آخر:

یکی از روش های مهم پیشگیرانه برای جلوگیری از ابتلا به بیماری مارک طیور، پاکسازی و بهداشت محیط نگاهداری طیور است. با گندزدایی و نظافت مداوم قفس ها، ظروف آبخوری و دانخوری، سالن ها و غیره، می توان تا جد بسیاری از سرایت بیماری به گله های دیگر جلوگیری کرد. صنایع آرال شیمی، تولید کننده انواع محلول های گندزدای مناسب برای ضدعفونی سالن های طیور است. محصول داموسیب، بر پایه پراستیک اسید 5% و یک ضدعفونی کننده سطح بالا است که در حضور پرندگان هم بکار می رود. محصولات آرال بنزال و آرال گلوتار، گندزداهای بر پایه ترکیبات آمونیوم چهارتایی هستند که در دوز مصرفی پایین، کلیه عوامل بیماری زا را از بین می برند.

سؤالات متداول درباره بیماری مارک در طیور

1. آیا واکسیناسیون کامل از بیماری جلوگیری می‌کند؟

واکسیناسیون نقش بسیار مهمی در کاهش شدت علائم و مرگ‌ومیر دارد، اما به‌طور صددرصد از ابتلا جلوگیری نمی‌کند. بااین‌حال، تجربه نشان می دهد که گله‌های واکسینه در صورت آلودگی، علائم کمتر و قابلیت مدیریت بهتری دارند.

2. چگونه می‌توان از ورود ویروس به مزرعه جلوگیری کرد؟

مهم‌ترین اقدام برای ممانعت از ورود ویروس، رعایت اصول امنیت زیستی است. کنترل رفت‌وآمد، قرنطینه پرندگان جدید، ضدعفونی کامل سالن‌ها و تجهیزات، و استفاده از لباس و کفش تمیز در واحدهای مختلف از جمله اقدامات مؤثر در این زمینه هستند.

3. آیا پرندگان مبتلا قابل درمان هستند؟

متأسفانه درمان اختصاصی مؤثری برای ویروس عامل بیماری مارک طیور وجود ندارد. در مواردی، استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های کمکی یا مکمل‌های تقویتی می‌تواند عفونت‌های ثانویه را کنترل کند و شرایط پرنده را بهبود بخشد، اما خود ویروس از بین نمی‌رود. بهترین راهکار در مواجهه با پرندگان مبتلا، حذف آن‌ها از گله و اعمال فوری اقدامات بهداشتی است.