ترکیبات خطرناک شوینده ها و دترجنت ها کدامند؟

مواد پاک‌کننده و شوینده یکی از ابزارهای اصلی برای تمیزی سطوح خانگی، لباس‌ و پوست محسوب می‌شوند. اما ترکیبات شوینده های تولیدی توسط بسیاری از کارخانه‌ها حاوی مواد مضری است که خطرات بسیاری برای سلامت انسان دارد. هر چند میزان این مواد در شوینده‌ها کنترل شده و تحت استانداردهای کیفی است، اما با توجه به استفاده مداوم و روزانه آن‌ها، می‌توانند در درازمدت تاثیرات منفی مانند حساسیت، سرطان‌زایی و حتی اختلالات هورمونی داشته باشند. برای آشنایی بیشتر با ترکیبات دترجنت یا ترکیبات خطرناک شوینده ها، در مطلب پیش‌رو به معرفی آن‌ها و تاثیرات هر یک می‌پردازیم.

همچنین بخوانید:

♣ انواع شوینده های صنعتی و کاربردهای آن ها

دسته‌بندی کلی ترکیبات خطرناک در شوینده‌ها

مواد شیمیایی مورد استفاده در تولید شوینده‌ها می‌تواند خطرات سلامتی مختلفی را برای انسان و البته محیط زیست به دنبال داشته باشد. نفوذ ترکیبات مضر به داخل پوست یا استنشاق آن‌ها هر یک در درازمدت اثرات مخربی را بر سلامت بدن دارند. مضرات ترکیب مواد شوینده در سه دسته‌بندی کلی زیر قرار می‌گیرند:

الف) ترکیبات شوینده سرطان‌زا

مهم‌ترین ترکیبات سرطان‌زا در شوینده‌ ها شامل دسته الکل‌های اتوکسیله، اتوکسیلات نونیل فنل، اتانول آمین (TEA، MEA، DEA)، روشن‌کننده‌های نوری، VOC،‌SLES و فرمالدئید هستند.

ب) ترکیبات شوینده حساسیت‌زا

متداول‌ترین ترکیبات ایجاد کننده حساسیت در شوینده‌ها شامل دسته فسفات‌ها، رنگ‌های مصنوعی، سفیدکننده‌های کلر، نگهدارنده‌ها، پارابن، کوکامیدوپروپیل بتائین هستند.

ج) ترکیبات شوینده بر هم زننده تعادل هورمون‌ها

اصلی‌ترین ترکیبات شوینده که روی ترشح هورمون‌ها تاثیرگذارند شامل سدیم بورات، روشن‌کننده‌های نوری، پارابن، فتالات، ترکیبات آلی فرار می‌شوند.

هر چند توجه به اصطلاحات تخصصی ممکن است برای برخی افراد خسته‌کننده باشد، اما آشنایی اولیه با شیمی مواد شوینده و اثرات این مواد بر سلامت بدن، نحوه انتخاب محصولات را آگاهانه‌تر می‌کند.

دسته‌بندی جزیی ترکیبات خطرناک در شوینده‌ها

هر یک از دسته‌بندی‌های اشاره شده ترکیبات شیمیایی مضر برای سلامت، به زیرگروه‌های مختلفی تقسیم‌بندی می‌شوند. در ادامه، دسته‌بندی جزيی‌تر از ترکیبات خطرناک در شوینده‌ها و اثرات منفی آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

1. ترکیبات اتوکسیله

ترکیبات اتوکسیله یکی از مواد اولیه شوینده های خانگی هستند که هنگام استفاده و طی واکنش شیمیایی در محیط، دو آلاینده اتیلن اکسید و ۱-۴ دی اکسان را تولید می‌کند. هر یک از این مواد می‌توانند از طریق پوست جذب شوند و با توجه به سرطان‌زا بودن، در طولانی مدت مشکلاتی را برای سلامت بدن ایجاد می‌کنند. البته هر چند هر یک از آن‌ها توسط آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC) به‌عنوان ترکیبات سرطان‌زا شناخته شده‌اند اما اثرات بسیار نگران کننده‌ای بر جای نمی‌گذارند.

♦ مواد مضر دسته ترکیبات شوینده اتوکسیله

الکل اتوکسیله C12-15، لورئات، الکل اتوکسیله خطی، کوکوات گلیسریل PEG-20، پلی اتیلن ایمین آلکوکسیلات، الکل‌های اتوکسیله C12-15، سدیم لورئات سولفات، پلی پروپیلن گلیکول، پلی اتیلن گلیکول، پلی سوربات، استئارات، ستئارات، لارئات

2. نونیل فنل اتوکسیلات

آژانس حفاظت محیط‌زیست نونیل فنول اتوکسیلات (NPE) و نونیل فنل (NP) را در دسته مواد شیمیایی نگران‌کننده دارای تاثیر منفی بر محیط زیست معرفی می‌کند. اما این مواد جزو ترکیبات مختل‌کننده غدد درون‌ریز هم قرار دارند. هر دو آن‌ها بخشی از گروه بزرگتر مواد شیمیایی به نام آلکیل فنل و آکلیل فنل اتوکسیلات هستند که در دسته سورفکتانت‌های غیر یونی قرار می‌گیرند.

♦ مواد مضر دسته ترکیبات شوینده نونیل فنل اتوکسیلات

نانوکسینول-۳۰، نانوکسینول-۳، نانوکسینول-۴، نانوکسینول-۴۴، پلی اتیلن گلیکول-۱۳ نونیل فنیل اتر، پلی اتیلن گلیکول-۱۵ نونیل فنیل اتر، پلی اتیلن گلیکول-۳ نونیل فنیل اتر، فنیل اتر،گلیکول، پلی اتیلن، مونونیل فتیل اتر، نونیل فنل اتوکسیله

3. اتانول آمین

اتانول آمین‌ها ترکیبات حاصل از واکنش شیمایی اکسید اتیلن و آمونیاک هستند که به‌عنوان سورفکتانت و عوامل امولسیون‌کننده در محصولات شوینده و مراقبت شخصی مورد استفاده قرار می‌گیرند. واکنش بین اتانول آمین با نتیرات‌ها و نیتریت‌ها، ترکیب نیتروزآمین را تشکیل می‌دهد که سرطان‌زا هستند. زیرگروه‌های اتانول آمین‌ها در دسته‌های زیر تقسیم می‌شوند:

• دی اتانول آمین (DEA): عامل امولسیون‌کننده در شامپوها،‌شوینده های خانگی و پاک‌کننده‌ها
• مونواتانول آمین (MEA): عامل از بین برنده چربی، کثیفی و لک در شوینده های کف و لباس
• تری اتانول آمین (TEA): ترکیب امولسیون‌کننده و تنظیم‌کننده PH در ترکیبات شوینده

♦ مواد مضر دسته ترکیبات شوینده حاوی اتانول آمین

کوکامید تری اتانول آمین، کوکامید مونو اتانول آمین، دی اتیلن آمین ستیل فسفات، دی اتیلن آمین اولئات فسفات، لورآمید دی اتیلن آمین، لینولامید مونو اتامیل آمین، میرستامید دی اتیلن آمین، اولئامید دی اتیلن آمین، استئارامید مونو اتیلن آمین، تری اتیلن آمین لوریل سولفات

4. سدیم لورئات سولفات و سدیم لوریل سولفات

این ترکیبات شیمیایی با علامت اختصاری SLES/SLS در ترکیب خود معمولا ۱-۴ دی اکسان را به‌عنوان ناخالصی دارد. هر چند سدیم لورئات سولفات از روغن نخل یا روغن نارگیل هم قابل استخراج است، اما معمولا از طریق فرایند شیمیایی اتوکسیلاسیون دودسیل الکل تهیه می‌شود. این ترکیب جزو مواد شوینده مناسب برای پوست نیست و می‌تواند در افراد حساس ایجاد آلرژی کند.

♦ مواد مضر دسته SLS/SLES در شوینده ها

سدیم لوریل اتر سولفات، سدیم آلکلتر سولفات، سدیم پرت سولفات، سدیم لوریل سولفات، آمونیوم لوریل سولفات، سدیم دودسیل سولفات

5. فرمالدئید و ترکیبات آزادکننده فرمالدئید

این ترکیب در شوینده‌های مایع و محصولات آرایشی و بهداشتی به‌عنوان نگهدارنده‌ای مقرون به صرفه برای کنترل رشد میکروبی استفاده می‌شود. فرمالدئید و ترکیبات مربوط جزو مواد سرطان‌زا و تحریک‌کننده سیستم تنفسی هستند که می‌توانند باعث اگزما یا درماتیت تماسی شوند.

♦ مواد مضر دسته ترکیبات شوینده حاوی فرمالدئید

فرمالین، فرمیک آلدهید، متانال، متیل آلدهید، متیلن گلیکول، متیلن اکسید، بنزیل همی فرمال، ۲-برومو-۲-نیتروپروپان-۳، ۱-دیول، ۵-برومو-۵-نیترو-۱و۳ دی اکسان، دیازولیدینیل اوره، ۱و۳ دی متیولول-۵و۵ دی میتل هیدانتوین (DMDM)، ایمیدازولیدینیل اوره۷ سدیم هیدروکسی متیل گلیسینات، کواترنیوم-۱۵

6. ترکیبات آلی فرار (VOC)

این ترکیبات گازهایی هستند که از واکنش شیمیایی محصولات شوینده یا فرایندهای تولید آن‌ها در هوا منتشر می‌شوند. ترکیب این گازها با گازهای دیگر موادی را تولید می‌کند که علاوه بر سرطان‌زایی برای محیط زیست هم خطرناک هستند. بنابراین جزو ترکیبات شوینده های دوستدار محیط زیست به حساب نمی‌آیند. در زندگی روزمره رنگ‌ها، لاک‌ها، چسب‌ها، کفپوش‌ها، محصولات چوبی کامپوزیت، فوم، دستگاه‌های فتوکپی، خوشبوکننده‌های هوا، بنزین، محصولات پاک‌کننده ترکیبات آلی فرار را تولید می‌کنند. متداول‌ترین ترکیبات آلی فرار در شوینده های خانگی لباس، روغن‌های معطر هستند که فتالات نیز دارند و باعث اختلال هورمونی می‌شوند.

♦ مواد مضر دسته ترکیبات آلی فرار در شوینده ها

بنزن، اتیلن گلیکول، فرمالدئید، ترپن‌ها، لیمونن، آلفاپینن، بتا پینن، الدئیدها، متیلن کلراید، تتراکلورواتیلن، تولوئن، زایلن، ۱ُو ۳ بوتادین، روغن‌های معطر، دی اتیل فتالات، اسانس‌ها

7. پارابن‌ها

پارابن‌ها دسته‌ای از مواد اولیه تولید شوینده ها هستند که معمولا به‌عنوان نگهدارنده در برخی محصولات شوینده صورت و شوینده‌های خانگی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این مواد در دسته مختل‌کننده غدد درون‌ریز و عامل ایجاد سرطان سینه قرار دارند.

♦ مواد مضر دسته ترکیبات شوینده حاوی پارابن‌ها

متیل پارابن، اتیل پارابن، پروپیل پارابن، بویل پارابن

8. فسفات‌ها

فسفات‌ها یکی از ترکیبات شیمیایی متداولی هستند که در شکل طبیعی خود در مواد غذایی، آب و بدن یافت می‌شوند. این ماده در شوینده‌های خانگی عامل جذب یون کلسیم و منیزیوم برای پاکسازی بهتر است. البته کاربرد آن‌ها محدود است زیرا با آسیب به محیط زیست، رشد جلبک‌ها را افزایش می‌دهند.

♦ مواد مضر دسته ترکیبات شوینده حاوی فسفات

سدیم ترپلی فسفات، تری کلسیم فسفات، پنتاسودوم تری فسفات

9. سفیدکننده‌های کلردار

این ترکیب به هیپوکلریت سدیم مایع هم معروف است و یکی از ترکیبات کلری مورد استفاده در سفیدکننده‌های خانگی برای حذف لکه و ضدعفونی کردن محسوب می‌شود. بسیاری از افراد هنگام مصرف شوینده‌های حاوی این مواد دچار تحریک پوست، چشم و دستگاه تنفسی می‌شوند. همچنین ترکیب آن با برخی مواد شیمیایی گازهای خطرناکی را تولید می‌کند که دستگاه تنفسی را به شدت با خطر مواجه می‌کنند.

♦ مواد مضر دسته ترکیبات شوینده حاوی سفیدکننده‌های کلردار

سدیم هیپوکلریت، کلسیم هیپوکلریت، سدیم دی کلروایزوسیانورات

10. رنگ‌های مصنوعی و روشن کننده‌های نوری

این ترکیبات بیشتر برای تغییر رنگ مواد شوینده و زیبایی بیشتر آن‌ها نزد مصرف‌کننده مورد استفاده قرار می‌گیرند. در برخی موارد براق‌کننده‌های فلورسنت برای کاهش زردی پارچه به ترکیبات شوینده اضافه می‌شوند. این نوع افزودنی با جذب اشعه ماورا بنفش و ساطع کردن نور آبی، زردی لباس‌های کثیف را می‌پوشاند. بیشتر تاثیر منفی آن‌ها بر سلامت، حساسیت پوستی و حتی سرطان‌زایی است.

♦ مواد مضر دسته ترکیبات شوینده حاوی رنگ‌ها و روشن‌کننده‌های نوری

استیل بنز، ۴و۴ دی آمینیو-۲و ۲- استیلبن دی سولفونیک اسید، دی و تترا سولفونات تریازول  استیل‌بنز، دی-سولفونات استیلبن-بی فنیل، آنیونیک دی‌آمینو استیلبن، دی استریل بی‌فنیل

11. کوکامیدو پروپیل بتائین

این ترکیب نوعی سورفکتانت شامل مواد مشتق شده از روغن نارگیل و دی متیل آمین پروپیل آمین است. از کوکامیدوپروپیل بتاسین به‌طور گسترده‌ای در مواد شوینده لباس، صابون و شامپو استفاده می‌شود و بسته به نحوه تولید حاوی دو نوع ناخالصی آمینوآمید و دی‌متیل آمینوپروپیل‌آمین است. وجود سطوح بالای این دو ناخالصی باعث واکنش‌های آلرژیک می‌شود. بنابراین لازم است هنگام تهیه انواع شوینده به این موضوع توجه کرد.

12. نگهدارنده‌ها

این دسته مواد بخش مهمی از محصولات مراقبت شخصی و شوینده‌های خانگی را تشکیل می‌دهند. دلیل اصلی استفاده از نگهدارنده‌ها، تاثیر آن بر جلوگیری از رشد باکتری، قارچ و مخمر بر محصول است. ترکیبات نگهدارنده زیر مواردی هستند که به‌صورت خاص بر سلامت بدن تاثیر منفی می‌گذارند:

• نگهدارنده‌های حساسیت‌زا: ایزوتیازولینونن‌ها (MIT، BIT، CMIT، CIT، MCI و MI)، فنوکسیاتانول، بنزوییک اسید، اسید سوربیک، بنزیل الکل، یدوپروپینیل بوتیل کربامات، فرمالدئید و ترکیبات آزادکننده فرمالدئید
• نگهدارنده‌های مختل‌کننده هورمونی: پارابن، فرمالدئید و ترکیبات آزادکننده فرمالدئید
• نگهدارنده‌های سرطان‌زا: فرمالدئید و ترکیبات آزاد کننده فرمالدئید

کلام آخر

 آشنایی با ترکیبات خطرناک شوینده ها و دترجنت ها، راهی برای انتخاب‌ هوشمندانه این محصولات پرمصرف است. بنابراین هنگام خرید و جستجو در میان لیست کامل مواد شوینده و بهداشتی در مرحله اول توجه به برچسب محصول و برندهای معتبر باید مورد توجه قرار گیرد. علاوه بر این استفاده بیش از اندازه مواد شوینده، بقایای ترکیبات شیمیایی آن‌ها را روی لباس به‌جای می‌گذارد که می‌تواند باعث حساسیت شود. در نهایت استفاده از انواع شوینده‌ها با درصد بالایی از ترکیبات طبیعی جایگزین مناسبی برای محصولات دارای ترکیبات مضر است. محصولات شوینده صنایع آرال شیمی، چه در حوزه های صنعتی چه در بخش خانگی، بر اساس استانداردهای روز و با ترکیبات سازگار با محیط زیست و ایمن تولید می شوند.