بیماری بلاست برنج چیست و چگونه درمان می شود؟

گاهی تنها یک لکه روی برگ‌های نشاء می‌تواند به کابوسی پرهزینه تبدیل شود و تلاش ماه‌ها کشت و مراقبت را به خطر بیندازد. این پرسش که «بیماری بلاست برنج چیست؟» ذهن بسیاری از کشاورزان را درگیر کرده و آن‌ها را به دنبال راهکارهایی برای پیشگیری از بلاست برنج می‌کشاند. بلاست برنج یکی از مخرب‌ترین بیماری‌های قارچی مزارع برنج است که اگر به‌موقع کنترل نشود، ممکن است باعث افت شدید محصول، کاهش کیفیت دانه‌ها و حتی نابودی کامل مزرعه شود. در این نوشتار، به معرفی جامع این بیماری و چرخه حیات آن و روش‌های موثر در مهار قارچ برنج و کنترل بلاست برنج می پردازیم. سپس، قارچکش ارگانیک اگروسیب را برای درمان بلاست برنج معرفی خواهیم کرد.

همچنین بخوانید:

♣ انواع بیماری های برنج

♣ بیماری های گندم و راه های مقابله با آفات مربوطه

بیماری بلاست برنج چیست؟

بیماری بلاست برنج (Rice Blast) از شایع‌ترین و خسارت‌بارترین بیماری‌های قارچی در کشت برنج محسوب می‌شود و عامل اصلی آن قارچی به نام Magnaporthe oryzae است. این قارچ، توانایی بالایی در هجوم به بافت‌های مختلف گیاه برنج دارد و با تولید لکه‌های خاص، از برگ تا پانیکل (خوشه) را آلوده می‌کند. اگرچه بسیاری از کشاورزان نسبت به وجود بیماری‌های قارچی در مزارع خود آگاهی دارند، اما شدت و گستره تخریب قارچ بلاست برنج، اغلب دست‌کم گرفته می‌شود.

به دلیل اهمیت بالای این بیماری، پژوهش‌های گسترده‌ای بر روی مکانیسم آلودگی آن صورت گرفته است. بررسی‌ها نشان می‌دهند که شرایط محیطی، به‌ویژه رطوبت و دمای بالا، در گسترش سریع بیماری نقش اساسی دارند. علاوه بر این، منابع اولیه آلودگی از جمله بذرهای آلوده و بقایای گیاهی باقی‌مانده در مزارع، عامل انتقال و استمرار این بیماری در فصل‌های بعدی کشت هستند.

تأثیرات اقلیمی و منطقه‌ای بر شیوع بیماری بلاست

شیوع بیماری بلاست برنج در مناطق گرم و مرطوب، به‌مراتب بیشتر است. استان‌هایی که از اوایل فصل کشت با رطوبت بالا مواجه هستند، خطر بیشتری برای آلودگی‌های گسترده دارند. علاوه بر آن، مناطقی با بارندگی ناگهانی و شدید، شرایط ایدئالی برای پراکندگی اسپورهای قارچ فراهم می‌کنند. تغییرات اقلیمی نیز در سال‌های اخیر موجب کاهش کارایی الگوهای پیش‌بینی قدیمی شده است و کشاورزان ناگزیر شوند از ترکیبی از روش‌های پیشگیری و درمان بلاست برنج در سراسر فصل استفاده کنند.

علائم بیماری بلاست برنج:

شناسایی زودهنگام علائم بیماری، کلید موفقیت در پیشگیری و درمان بیماری بلاست برنج است. زیرا زمانی که قارچ در مرحله ابتدایی آلودگی به‌سر می‌برد، کنترل آن آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر خواهد بود. با این حال، علائمی که در برگ‌ها ظاهر می‌شوند، ممکن است با نشانه‌های سایر بیماری‌های برنج اشتباه گرفته شوند. در ادامه، علائم بلاست برنج در قسمت‌های مختلف گیاه و همچنین تفاوت آن با دیگر بیماری‌های مشابه بررسی می‌شود.

الف) در برگ‌ها:

رایج‌ترین و مشخص‌ترین علامت بیماری بلاست برنج، ظهور لکه‌های بیضی‌شکل با مرکز خاکستری و حاشیه قهوه‌ای بر روی برگ‌ها است. این لکه‌ها غالباً در مرکز رنگی خاکستری یا سفید مایل به خاکستری دارند و حاشیه آن‌ها قهوه‌ای تا ارغوانی تیره به نظر می‌رسد. در مراحل پیشرفته‌تر، این لکه‌ها به یکدیگر می‌پیوندند و بخش‌های وسیعی از بافت برگ را از بین می‌برند. شدت آلودگی برگ‌ها رابطه مستقیمی با کاهش سطح فتوسنتز گیاه دارد؛ به همین دلیل گیاه ضعیف می‌شود و میزان تولید دانه کاهش می‌یابد.

ب) در طوقه و گره‌ها:

قارچ برنج قادر است از طریق سیستم آوندی، به بخش‌های پایین‌تر ساقه یعنی طوقه و گره‌ها نیز نفوذ کند. در این صورت، علائمی مانند پوسیدگی و زردی در ناحیه طوقه مشاهده می‌شود. گره‌ها یا بندهای ساقه هم در اثر آلودگی دچار ضعف ساختاری شده و در برخی موارد می‌شکنند. این اتفاق می‌تواند به ریزش کامل بوته یا خمیدگی شدید ساقه منجر شود و برداشت را دشوار کند.

ج) در پانیکل و گردن:

آلودگی قارچ بلاست برنج در مرحله خوشه‌دهی می‌تواند خسارت‌بارترین پیامد را داشته باشد. نکروز و کاهش کیفیت دانه‌ها از علائم بلاست بر روی گردن خوشه است. اگر قارچ به گردن خوشه (قسمت بالایی ساقه درست زیر خوشه) نفوذ کند، بافت‌ها نکروز شده و به رنگ قهوه‌ای تیره درمی‌آیند. در نتیجه، انتقال مواد مغذی به خوشه مختل می‌شود و خوشه به‌درستی شکل نمی‌گیرد. این وضعیت مستقیماً بر کیفیت و کمیت محصول تأثیر منفی دارد و میزان برداشت را تا حد چشمگیری کاهش می‌دهد.

بلاست چه تفاوتی با سایر بیماری های قارچی برنج دارد؟

تشخیص علائم بیماری بلاست برنج از سایر بیماری‌های برگ‌سوزی و لکه‌برگی نظیر لکه قهوه‌ای برنج یا پوسیدگی‌های باکتریایی از اهمیت زیادی برخوردار است. لکه‌های ناشی از بلاست معمولاً شکل بیضی داشته و مرکز آن روشن‌تر از حاشیه لکه است. درحالی‌که در سایر بیماری‌ها، لکه‌ها ممکن است شکل نامنظم یا دایره‌ای داشته باشند و تغییر رنگ حاشیه و مرکز لکه، الگوی متفاوتی از بیماری بلاست را نشان دهد. همچنین، سرعت انتشار و تراکم لکه‌ها در بلاست، معمولاً بیشتر از سایر بیماری‌های برگی است.

چرخه زندگی و گسترش بیماری بلاست

برای پیشگیری از بلاست برنج و کاهش خسارت آن، شناخت چرخه زندگی قارچ بسیار مهم است. چرخه بیماری شامل مراحل تولید اسپور، پراکندگی، نفوذ به بافت گیاه، تکثیر و انتشار مجدد است که در ادامه هر کدام به‌اختصار توضیح داده می‌شود.

1. مراحل آلودگی از تشکیل اسپور تا نفوذ به بافت گیاه:

ابتدایی‌ترین مرحله آلودگی، زمانی آغاز می‌شود که اسپور قارچ روی سطح برگ یا بافت‌های دیگر مستقر می‌شود. در شرایط رطوبت نسبی بالا، اسپور جوانه زده و با تولید ساختارهای مکنده موسوم به آپرسوریوم، به داخل سلول‌های گیاه نفوذ می‌کند. در این مرحله، اگر گیاه میزبان از ارقام مقاوم نباشد یا شرایط محیطی کاملاً مهیا باشد، قارچ به‌سرعت تکثیر یافته و بافت‌های گیاهی را تخریب می‌کند.

2. منابع اولیه آلودگی شامل بذرهای آلوده و بقایای گیاهی:

یکی از دلایل اصلی تداوم بیماری در فصل‌های کشت بعدی، بقای اسپورها بر روی بقایای گیاهی و بذرهای آلوده است. اگر بذرها قبل از کشت ضدعفونی نشوند، قارچ به‌عنوان مسافر خاموش همراه بذر به مزرعه منتقل می‌شود. همچنین، بقایای ناشی از برداشت فصل قبل که در خاک باقی می‌مانند، بستر مناسبی برای رشد اولیه قارچ در سال بعد فراهم می‌کنند. این منابع آلودگی اولیه معمولاً به چشم نمی‌آیند اما تأثیر زیادی بر شیوع مجدد بیماری دارند.

3. سرعت تکثیر و تعداد چرخه‌های بیماری در یک فصل:

چرخه زندگی قارچ برنج می‌تواند در شرایط مطلوب به‌سرعت تکرار شود. در یک فصل، امکان دارد چندین نسل اسپور تولید و منتشر شوند که هر نسل توانایی آلوده کردن بخش‌های جدیدی از مزرعه را دارد. این خاصیت چنددورگی عامل اصلی خسارت سنگین و کنترل دشوار این بیماری است. استفاده از راهکارهای یکپارچه و هم‌زمان در مراحل مختلف فصل کشت، می‌تواند مانع از تداوم زنجیره آلودگی شود.

روش‌های پیشگیری از شیوع بیماری بلاست برنج

با توجه به سرعت بالای گسترش قارچ بلاست برنج، مهم‌ترین قدم در مدیریت این بیماری، پیشگیری است. اقدامات پیشگیرانه می‌توانند از ورود و تکثیر اولیه قارچ جلوگیری کرده و هزینه‌های سموم شیمیایی و خسارات ناشی از افت محصول را کاهش دهند.

• استفاده از ارقام مقاوم به بیماری:

یکی از مؤثرترین راهکارها برای کنترل بلاست برنج، کاشت ارقام مقاوم یا متحمل به بیماری است که از طریق اصلاح نژاد و انتخاب دقیق ژنوتیپ‌های مقاوم به دست آمده‌اند. این ارقام، یا به‌صورت ژنتیکی توانایی مقابله با قارچ را دارند یا علائم بیماری در آن‌ها بسیار خفیف‌تر بروز می‌کند. البته، نباید تصور کرد که کاشت رقم مقاوم، جایگزین تمام روش‌های پیشگیری است؛ زیرا قارچ ممکن است به مرور زمان نژادهای جدیدی تولید کند که توانایی نفوذ در این ارقام را نیز داشته باشند.

• مدیریت بهینه آب و تغذیه گیاه:

تنظیم مناسب سطح آب مزرعه و جلوگیری از ماندگاری طولانی‌مدت رطوبت بر روی برگ‌ها، کمک چشمگیری به مهار بیماری می‌کند. برای مثال، در سیستم‌های آبیاری تناوبی (متناوب خشک و مرطوب)، فرصت جوانه‌زنی اسپورها و ایجاد آپرسوریوم کمتر می‌شود. همچنین، عدم مصرف بیش از حد کودهای نیتروژنی، رشد متعادل گیاه را تضمین می‌کند و باعث می‌شود گیاه برنج مقاومت بیشتری در برابر قارچ بلاست از خود نشان دهد.

• حذف بقایای گیاهی و کنترل علف‌های هرز:

وجود بقایای گیاهی آلوده در مزرعه، نقطه شروع بسیاری از آلودگی‌ها در فصل بعدی است. جمع‌آوری و امحای بقایای مزرعه یا شخم عمیق که بقایا را به اعماق خاک انتقال می‌دهد، می‌تواند تعداد اسپورهای باقی‌مانده را کاهش دهد. برخی علف‌های هرز میزبان‌های ثانویه برای قارچ برنج هستند. کنترل علف‌های هرز به‌خصوص در حاشیه مزارع، از اقدامات اساسی در پیشگیری از بلاست برنج به شمار می‌رود.

• ضدعفونی بذرها و استفاده از بذرهای گواهی‌شده:

بذرها می‌توانند حامل پنهان قارچ باشند. ضدعفونی بذر برنج با استفاده از ترکیبات ضدقارچ باعث می‌شود اسپورهای احتمالی از بین رفته و بذر با آلودگی صفر یا حداقلی وارد مزرعه شود. درصورتی‌که امکان ضدعفونی اصولی وجود نداشته باشد، توصیه می‌شود از بذرهای گواهی‌شده و مطمئن استفاده کنید تا خطر انتقال اولیه آلودگی کاهش یابد.

روش‌های درمان و کنترل بیماری بلاست

اگرچه پیشگیری از بلاست برنج همیشه بهترین رویکرد است، اما درصورتی‌که بیماری در مزرعه بروز کند، روش‌های متعددی برای درمان بیماری بلاست برنج و کاهش خسارت وجود دارد. از جمله این روش‌ها می‌توان به استفاده از سم بلاست برنج در قالب قارچ‌کش‌های شیمیایی و روش‌های کنترل بیولوژیک اشاره کرد.

• استفاده از قارچ‌کش‌های شیمیایی مانند تریازول‌ها و استروبیلورین‌ها:

قارچ‌کش‌هایی از گروه تریازول‌ها (مانند پروپیکونازول) و استروبیلورین‌ها (مانند آزوکسی‌استروبین) در کنترل بلاست برنج بسیار مؤثر شناخته شده‌اند. این ترکیبات با ممانعت از ساخت دیواره سلولی قارچ یا اختلال در تنفس سلولی آن، جلوی رشد و تکثیر قارچ را می‌گیرند. اما باید توجه داشت که مصرف مداوم یک نوع قارچ‌کش، مقاومت قارچی را افزایش می‌دهد. بنابراین، تناوب در استفاده از قارچ‌کش‌های متفاوت از گروه‌های شیمیایی گوناگون ضروری است.

• زمان‌بندی مناسب برای کاربرد قارچ‌کش‌ها:

علاوه بر نوع قارچ‌کش، زمان و شیوه مصرف نیز تعیین‌کننده میزان اثرگذاری است. معمولاً توصیه می‌شود اولین سم‌پاشی در مراحل اولیه آلودگی یا زمانی که اولین لکه‌ها بر روی برگ‌ها ظاهر می‌شوند، انجام شود. سم‌پاشی در مرحله خوشه‌دهی نیز اهمیت زیادی دارد؛ چراکه در این مرحله قارچ می‌تواند به گردن خوشه نفوذ کرده و خسارت جبران‌ناپذیری به دانه‌ها وارد کند. استفاده از آب کافی و فشار مناسب سم‌پاش برای پوشش کامل برگ‌ها و خوشه‌ها نیز نباید نادیده فراموش شود.

• روش‌های کنترل بیولوژیک با استفاده از باکتری‌های مفید:

کنترل بیولوژیک با استفاده از میکروارگانیسم‌های مفید، راهکاری سازگار با محیط‌زیست برای کاهش جمعیت قارچ بلاست برنج محسوب می‌شود. برخی گونه‌های باکتری مانند Bacillus subtilis یا Pseudomonas fluorescens می‌توانند از طریق تولید مواد ضدقارچ، رقابت برای منابع غذایی یا تحریک سیستم دفاعی گیاه، رشد قارچ را محدود کنند. این روش‌ها معمولاً به‌عنوان یک مکمل در کنار کنترل شیمیایی به کار می‌روند و نیازمند دانش تخصصی برای ارزیابی شرایط مزرعه هستند.

• استفاده از قارچ‌کش‌ها و آفت کش های ارگانیک:

در سال‌های اخیر، توجه به سلامت خاک و محصولات کشاورزی، سبب گرایش بیشتر به استفاده از بیوپستیسیدها یا قارچ‌کش‌های ارگانیک شد. این ترکیبات غالباً از عصاره‌های گیاهی یا میکروارگانیسم‌های غیربیماری‌زا تشکیل شده‌اند و با مکانیسم‌های متفاوتی قارچ را مهار می‌کنند. اگرچه تأثیر این روش‌ها ممکن است کمی کندتر از سموم شیمیایی باشد، اما برای مزارعی که به تولید محصول سالم و ارگانیک اهمیت می‌دهند، راهکاری قابل‌اعتنا است.

جدول مقایسه‌ای روش‌های مختلف کنترل بلاست برنج

جدولی برای خلاصه‌سازی مزایا و محدودیت‌های برخی روش‌های رایج کنترل بلاست برنج به شکل زیر قابل نمایش است:

کلام آخر:

روش های مختلفی برای کنترل آلودگی های قارچی برنج از جمله بیماری بلاست برنج وجود دارد. یکی از روش ها با استفاده از قارچکش ارگانیک اگروسیب است. این محلول کنستانتره، تولیدی در صنایع آرال شیمی است. این قارچکش سطح بالا، در کلیه مراحل کاشت برنج از ضدعفونی بذر تا مرحله برداشت شالی، قابل استفاده است. پس از کشت، چنانچه همزمان با اولین آبیاری از این قارچکش استفاده کنید، می توانید برنج خود را از ابتلا به انواع بیماری های قارچی در امان نگاه دارید. حتی پی از ابتلا به بیماری، می توانید برای درمان از دوز بسیار پایین اگروسیب استفاده کنید.