کاربرد انواع گیاهان دارویی و طبیعی در پرورش و تغذیه طیور
استفاده از گیاهان طبیعی و کاربرد گیاهان دارویی در جیره غذایی طیور، روشی پرطرفدار بین مرغداران است که به تقویت سلامت کلی حیوان، ایجاد آرامش، بهبود تخم‌گذاری و حتی دفع حشرات از مرغداری کمک می کند. با این حال مصرف این گیاهان لازم است به صورت کنترل شده و در ترکیب با خوراک استاندارد مرغ انجام گیرد. همچنین با توجه به مقرون به صرفه بودن ترکیب گیاهان طبیعی و دارویی در خوراک روزانه مرغ‌ها، استفاده از این گیاهان بسیار مورد توجه است. در این مطلب خواص و کاربرد گیاهان دارویی در تغذیه طیور را بررسی می‌کنیم.
در ابتدای بحث باید توجه داشته باشیم که حتی کامل ترین برنامه غذایی بر اساس گیاهان طبیعی برای پرورش مرغ‌ها هم نمی تواند تمام نیازهای تغذیه‌ای حیوان را تامین کند. بنابراین مصرف خوراک صنعتی با کیفیت برای تامین نیازهای پایه‌ای مرغ‌ها به پروتئین، کربوهیدرات، چربی و مواد مغذی ضروری است. بسیاری از مرغداران در این خصوص از قاعده ۱۰-۹۰ برای تغذیه مرغ‌ها پیروی می‌کنند. به این معنا که ۹۰ درصد جیره غذایی روزانه مرغ‌ها از خوراک کامل و استاندارد صنعتی و ۱۰ درصد آن از گیاهان دارویی، طبیعی، دانه‌های خوراکی و سایر تنقلات تامین می‌شود.
البته مصرف گیاهان طبیعی در جیره غذایی مرغ‌ها ارزان‌قیمت و ساده است و همچنین استفاده از آن‌ها به‌صورت مکمل سه تاثیر مفید زیر را بر بهبود رژیم غذایی حیوان دارد:
۱.تامین ویتامین‌ها و مواد معدنی متنوع‌تر
افزودن گیاهان طبیعی به جیره غذایی مرغ‌ها، انواع متنوعی از ریزمغذی‌ها را برای حیوان فراهم می‌کند که در نتیجه آن مرغ‌ها سالم‌تر و تخم‌گذارتر می‌شوند.
۲. کاهش بیماری‌ها
برخی گیاهان طبیعی به دلیل خاصیت ضد باکتری خود دفع‌کننده حشرات هستند و با استفاده آن‌ها به‌صورت خوراکی در غذای حیوان یا پرورش گیاه در اطراف مرغداری، به کنترل حشرات و کاهش بیماری‌های مربوط کمک می‌کند.
۳. ایجاد تنوع در برنامه غذایی حیوان
تنوع خوراک روزانه، مرغ‌ها را شاداب‌تر و سالم‌تر می‌کند. همه حیوانات از خوردن غذاها با طعم متفاوت استقبال می‌کنند که این موضوع باعث آرامش بیشتر حیوان و ساده‌تر کردن نگهداری آن‌ها می‌شود.
رایج‌ترین گیاهان دارویی مورد استفاده در تغذیه طیور
انتخاب صحیح هر گیاه، بسته به مزاج و نیاز طیور، در مؤثر بودن کاربرد گیاهان دارویی در تغذیه طیور نقش کلیدی دارد. مرغداران با تجربه معمولاً بر اساس نتایج عملی و رفتار حیوان، نوع گیاهان دارویی را در جیره غذایی مشخص می‌کنند. معمولا به مرور زمان و با توجه به تمایل حیوان به مصرف بیشتر یک نوع گیاه، می‌توان بهترین نوع را در جیره غذایی روزانه آن قرار دارد. در ادامه ۱۲ مورد از محبوب‌ترین گیاهان دارویی و طبیعی مفید برای قرار دادن در برنامه مرغ و جوجه را معرفی می‌کنیم.
۱.پونه کوهی
پونه کوهی یا ارگانو به‌دلیل خواص ضد باکتری و ضد ویروسی خود با تقویت سیستم ایمنی مرغ، حیوان را در برابر بیماری‌های رایج طیور مانند آنفولانزای پرندگان، سالمونلا و دیگر عفونت‌ها محافظت می‌کند. همچنین مصرف منظم آن نیاز به آنتی‌بیوتیک‌های شیمیایی را کاهش داده و به سلامت روده و هضم بهتر غذا توسط حیوان کمک می‌کند. البته برخی مرغداران تاثیر مثبت پونه کوهی بر کیفت و اندازه تخم‌مرغ را هم گزارش کرده‌اند. برای استفاده از تاثیرات مفید این گیاه، مقدار کافی از پونه کوهی تازه یا خشک را به خوراک روزانه مرغ یا آب آشامیدنی آن اضافه می‌کنیم.آویزان کردن دسته‌های خشک شده پونه کوهی در سالن مرغداری نیز برای کمک به بهبود سلامت تنفسی حیوان بسیار مفید است.
۲. جعفری
جعفری سرشار از مواد مغذی مانند آهن، پتاسیم و ترکیبات آنتی‌اکسیدانی است. همچنین با داشتن ویتامین‌های مورد نیاز روزانه مرغ مانند A، C و K، به رشد رگ‌های خونی حیوان کمک می‌کند. جعفری را به‌صورت تازه یا خشک در رژیم غذایی مرغ استفاده می‌کنند. تجربه برخی مرغداران نشان داده است که مصرف جعرفی باعث افزایش تخم‌گذاری و بهبود رنگ زرده تخم‌مرغ هم می‌شود.
۳. ریحان
ریحان گیاه خوشبو و معطری است که به‌دلیل خواص ضدباکتری و ضدالتهابی خود به تقویت سیستم ایمنی و تنفسی مرغ‌ها کمک می‌کند. وجود ویتامین‌های A، K و C به همراه منیزیم و آهن در برگ ریحان آن‌را به ماده مغذی مناسبی برای سلامت مرغ و افزایش کیفیت تخم‌مرغ از نظر رنگ زده و ضخامت پوسته تبدیل می‌کند. این گیاه به‌صورت تازه یا خشک شده به خوراک روزانه مرغ اضافه می‌شود.
۴. مریم گلی
مریم گلی گیاهی ضد قارچ و ضد باکتری است که علاوه بر خاصیت ضدعفونی‌کننده خود باعث دفع حشرات، کنه و شپش از بدن حیوان می‌شود. همچنین مصرف خوراکی آن به‌صورت تازه یا خشک در جیره غذایی روزانه مرغ‌ها به دلیل آنتی‌اکسیدان‌ها، آهن و کلسیم نقش مهمی در بهبود گردش خون و تقویت سیستم دفاعی آن دارد.
۵. رزماری
رزماری در دسته گیاهان ضدعفونی کننده است که به تسکین درد و سلامت دستگاه تنفسی مرغ‌ها کمک می‌کند. همچنین به‌عنوان دفع‌کننده حشرات، کنه و شپش هم شناخته می‌شود. برای استفاده بهتر از رزماری بهتر است این گیاه را در اطراف مرغداری بکاریم یا دسته‌هایی از آن‌را در داخل مرغداری آویزان کنیم.
۶.آویشن
آویشن نسبت به سایر گیاهان دارویی رشد کندتری دارد، بنابراین در صورت کشت آن در محیط طبیعی بهتر است دور از دسترس مرغ‌ها باشد. این گیاه خاصیت ضد باکتری و آنتی‌بیوتیک دارد و باعث دور نگاه داشتن حشرات از فضای مرغداری و بهبود سلامت دستگاه تنفسی حیوان می‌شوند. آویشن را می توان به‌صورت تازه یا خشک نیز به خوراک روزانه مرغ‌ها اضافه کرد.
۷. گشنیز
مرغ‌ها عاشق گشنیز هستند. این گیاه به‌دلیل داشتن ویتامین‌های C، A و K سیستم ایمنی بدن مرغ را تقویت کرده و به سلامت استخوان‌ها حیوان کمک می‌کند. همچنین دانه گشنیز خاصیت ضد انگلی دارند. بهترین حالت مصرف این گیاه، اضافه کردن آن به‌صورت تازه به خوراک مرغ است تا به دلخواه آن‌را استفاده کند.
۸. گل همیشه بهار
گل همیشه بهار یا کالندولا، شکوفه‌هایی به رنگ نارنجی دارد و در صنایع غذایی به عنوان رنگ طبیعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گیاه مقدار زیادی اسید اولئانولیک با خاصیت آنتی‌باکتریال و آنتی‌اکسیدانی دارد و با اضافه کردن مقداری از گلبرگ آن به خوراک مرغ در زمان تغذیه، زرده‌های تخم‌مرغ پر‌رنگ‌تر می‌شوند.
۹. کامفری
کامفری از خانواده گل گاو زبان، یک گیاه چند ساله است که معمولا برای بهبود کیفیت خاک در کشاورزی کاربرد دارد. این گیاه به دلیل داشتن پروتئین و مواد مغذی مانند ویتامین B12 و A در کنار فیبر پایین، افزودنی بسیار خوبی برای تغذیه مرغ‌ها است. همچنین استفاده تازه یا خشک شده آن در مرغداری‌ها رنگ زرده تخم‌مرغ را بیشتر می‌کند.
۱۰. نعناع
مگس‌ها و حشرات برای مرغ‌ها هم به اندازه انسان آزاردهنده هستند. برای دور کردن آن‌ها از فضای مرغداری می‌توان دسته‌های نعناع تازه یا خشک را در فضای مرغداری آویزان کرد یا در کنار جعبه‌های تخم‌گذاری قرار داد. البته افزودن نعناع به آب آشامیدنی در روزهای گرم تابستان با ایجاد حس خنکی، عطش بالای حیوان را رفع می‌کند.
۱۱. اسطوخودوس
اسطوخودوس در مصرف خوراکی انسان بیشتر به‌عنوان گیاه آرامش‌بخش شناخته می‌شود. بسیاری از مرغداران همین اثر مشابه را به‌خصوص در مرغ‌های تخم‌گذار هم گزارش کرده‌اند. برای تاثیر بهتر بعد از گلدهی، شاخه‌ها را به‌صورت تازه یا خشک در اطراف مرغداری، محل حمام خاک یا جعبه‌های تخم‌گذاری آویزان می‌کنیم. این کار باعث ایجاد حس آرامش در حیوان و افزایش بهره‌وری آن می‌شود. از طرفی بوی خوش اسطوخودوس فضای مرغداری را برای رفت و آمد انسان نیز خوشایندتر می‌کند.
۱۲. سیر
سیر به‌دلیل خواص ضد باکتری و ضد قارچی خود در طب سنتی کاملا شناخته شده است. همچنین به تقویت سیستم ایمنی، بهبود گردش خون و گوارش در انسان نیز کمک می‌کند. این تاثیرات مفید به‌صورت مشابه در مرغ‌ها هم مشاهده شده است. سیر به دو صورت در مصرف خوراکی مرغ‌ها قابل استفاده است.
در حالت اول می‌توانیم به ازای هر لیتر آب مصرفی مرغ‌ها یک حبه سیر تازه را به آن اضافه کنیم. البته لازم است که حتما بعد از گذشت ۴۸ ساعت آب و حبه سیر را جایگزین کنیم. در برخی موارد ممکن است بوی سیر مرغ‌ها را از خوردن آب منصرف کند، بنابراین برای جلوگیری از کم آبی حیوان حتما باید به این موضوع توجه کنیم.
در حالت دوم هم می‌توانیم هفته‌ای یک حبه سیر له شده را به خوراک مرغ اضافه کنیم و پوست و ساقه باقی‌مانده را در لانه مرغ قرار دهیم تا ضمن ضد عفونی کردن محل، انگل‌ها و کنه‌ها از محیط دور شوند. نکته مهم، استفاده مقدار کافی از سیر در غذای مرغ است تا طعم تخم‌مرغ تغییر نکند.
گیاهانی که نباید به مرغ‌ها بدهیم
با وجود تمام مزایای کاربرد گیاهان دارویی در تغذیه طیور، باید توجه داشت که مصرف برخی گیاهان می‌تواند برای طیور مضر یا حتی سمی باشد. بنابراین آشنایی با گیاهان ممنوعه در تغذیه طیور ضروری است:
سرخس: گونه‌های مختلف سرخس برای مرغ‌ها سمی هستند و باعث کم‌خونی، کاهش وزن و لرزش عضلانی حیوان می‌شوند. همچنین گونه سرخش عقابی در مرغ‌ها سرطان مری و معده ایجاد می‌کند.
خارخاسک: مرغ‌ها بعد از مصرف آن دچار نارسایی کبدی در طولانی مدت، بیماری مزمن کبدی یا حتی مرگ سریع می‌شوند.
ریواس: برگ‌های ریواس حاوی اسید اگزالیک است که مشکلات گوارشی، لرزش، افزایش بزاق و زردی در مرغ‌ها ایجاد می‌کند. مصرف این گیاه برای جوجه‌ها می‌تواند کشنده باشد.
شوکران: این گیاه با تاثیر مستقیم بر سیستم عصبی حیوان باعث لرزش عضلات، دشواری تنفس، فلج اندام، کاهش ضربان قلب و حتی مرگ ناگهانی با مصرف کمی از آن می‌شود.
پیچک زمینی: مصرف مداوم و مقدار زیاد این گیاه به کبد و کلیه حیوان آسیب وارد می‌کند. مشکلات گوارشی، بی‌حالی، کاهش اشتها و کاهش تخم‌گذاری مهم‌ترین علامت‌های مسمومیت با این گیاه است.
دلفینویم: گل دلفینویم یا زبان در قفا، نوعی گیاه زینتی است که مسمویت با آن باعث بی‌حالی، مشکل تنفسی، لرزش، کاهش ضربان قلب و در حالت شدید مرگ ناگهانی حیوان می‌شود.
البته باید توجه داشت که مرغ‌ها به طور غریزی از گیاه سمی دوری می‌کنند، اما در مزارعی که مرغ‌ها به‌صورت طبیعی پرورش داده می‌شوند ممکن است حیوان به خاطر کنجکاوی یا گرسنگی گیاه را بخورد. بنابراین در این موارد لازم است دسترسی مرغ‌ها را به این گیاهان محدود کرد.
نکات مهم در استفاده از گیاهان دارویی و طبیعی در مرغداری‌ها
مصرف گیاهان مفید طبیعی برای مرغ‌ها در حد متعادل و طبق استاندارد توصیه شده بی‌خطر است. در هر صورت، بهترین نتیجه از کاربرد گیاهان دارویی در تغذیه طیور زمانی حاصل می‌شود که این گیاهان با دقت انتخاب، به‌صورت متعادل مصرف و با مشاوره کارشناسان ترکیب شوند.
دوری از باورهای عامیانه و خرافی
در مورد استفاده گیاهان دارویی و طبیعی در تغذیه مرغ‌ها، ترکیبی از مطالعات علمی مستند و باورهای عامیانه دهان به دهان وجود دارد. در عین اینکه تاثیرات مفید مصرف این گیاهان در مرغذاری‌ها در مقالات علمی متعددی منتشر شده است، هم‌زمان باورهای عامیانه و دور از واقع در بری موارد این موضوع را بیهوده و حتی مضر جلوه می‌دهد. بنابراین بهتر است هنگام امتحان گیاه ابتدا مقدار کم از آن‌را به غذای مرغ‌ها اضافه کنیم تا واکنش مثبت یا منفی حیوان نسبت به این تغییر کاملا مشخص شود. بعد از ارزیابی و آزمایش کامل، استفاده مداوم از گیاه را در برنامه غذایی حیوان قرار دهیم.
رعایت مصرف متعادل گیاه
معمولا میزان پیشنهادی مصرف گیاهان طبیعی و دارویی، بین ۵ تا ۱۰ درصد کل جیره غذایی روزانه مرغ‌ها است. البته بیشتر مرغداران ۱۰ درصد خوراک حیوان را از گیاهان طبیعی و مابقی آن‌را از ترکیبات تجاری و استاندارد تامین می‌کنند. همچنین اگر این گیاهان را به‌صورت اسانس در آب آشامیدنی مصرفی مرغ‌ها استفاده می‌کنیم، تنها چند قطره در هر لیتر آب مطابق دستورالعمل کافی است. باید توجه کنیم مصرف بیش از اندازه گیاهان طبیعی و دارویی باعث کاهش اشتها یا اختلال در جذب مواد مغذی حیوان می‌شود. بنابراین تنوع در ترکیب گیاهان برای اضافه کردن به جیره و تناوب مصرف (یک یا دو روز در هفته) راهی مطمئن‌تر است. اما در مورد گیاهانی که به‌عنوان ضدعفونی کننده و مصرف غیر خوراکی در سالن مرغداری استفاده می‌شوند، محدودیتی وجود ندارد. در هر دو حالت مشاوره با کارشناسان حوزه دام و طیور برای تعیین بهترین ترکیب همیشه باید در اولویت قرار گیرد.
انتخاب مکان مناسب برای کاشت گیاه
اگر اولویت‌تان به کاشت گیاه در محل پرورش مرغ‌ها است، با توجه به علاقه حیوان به خوردن انواع گیاه آن‌ها را در مکانی دور از دسترس مرغ‌ها بکارید. البته می‌توان گیاه مورد نظر را در داخل مرغداری با حصار مناسب کاشت.
کلام آخر:
در مجموع، کاربرد گیاهان دارویی در تغذیه طیور نه‌تنها یک روش طبیعی و اقتصادی برای بهبود سلامت و رشد طیور محسوب می‌شود، بلکه با جایگزینی بخشی از داروهای شیمیایی و صنعتی، می‌تواند به تولید محصولات سالم‌تر و ارگانیک‌تر کمک کند. گیاهانی مانند ریحان، مریم‌گلی، رزماری، اسطوخودوس و پونه کوهی با تاثیر مستقیم بر سیستم ایمنی و سلامت تنفسی حیوان مکمل خوبی برای افزایش آرامش و کاهش استرس مرغ نیز هستند. همچنین اضافه کردن سیر، گل همیشه بهار، گشنیز، جعفری و کامفری به غذای مرغ‌ها باعث تامین بخشی از مواد مغذی روزانه، بهبود رشد و افزایش کیفیت رنگ تخم‌مرغ می‌شود. معمولا این گیاهان در مصرف خوراکی به میزان ۱۰ درصد جیره غذایی روزانه مورد استفاده قرار می‌گیرند و ۹۰ درصد مابقی حتما باید از غذاهای تجاری استاندارد تامین شود.
